Ύπνος: Μια κρυφή κατάσταση του εγκεφάλου πριν από τον ύπνο μπορεί να είναι το “κλειδί” για υψηλή ευφυΐα και δημιουργικότητα
Είναι δυνατόν το μυστικό για την επόμενη μεγάλη σας ιδέα να κρύβεται σε μια λειτουργία του εγκεφάλου, λίγα λεπτά πριν κοιμηθείτε; Το θρυλικό τραγούδι “Yesterday” των Beatles γράφτηκε σε αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «υπναγωγική κατάσταση» (hypnagogic state). Πρόκειται για ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ ύπνου και εγρήγορσης, μια «γκρίζα ζώνη» όπου το μυαλό βυθίζεται σε μια ημι-συνειδητή κατάσταση, γεμάτη με ζωντανές εικόνες και ήχους.
Ένα πρωί στις αρχές του 1965, ο Paul McCartney ξύπνησε έχοντας στο μυαλό του μια περίπλοκη μελωδία. Σηκώθηκε αμέσως από το κρεβάτι, κάθισε στο πιάνο και άρχισε να παίζει τις νότες που «άκουγε» στον ύπνο του. Βρήκε γρήγορα τις συγχορδίες και χρησιμοποίησε μερικές προσωρινές φράσεις (holding phrases), όπως συνηθίζουν οι στιχουργοί πριν γράψουν τους τελικούς στίχους, ώστε να ταιριάζουν με τον ρυθμό.
Επειδή του φαινόταν απίστευτο το πώς μια τόσο όμορφη μελωδία αναδύθηκε αυθόρμητα, ο McCartney υποψιάστηκε ότι έκανε υποσυνείδητη λογοκλοπή. Όπως θυμάται ο ίδιος: «Για περίπου έναν μήνα, ρωτούσα ανθρώπους της μουσικής βιομηχανίας αν την είχαν ξανακούσει… Σκέφτηκα ότι αν δεν τη διεκδικούσε κανείς μετά από μερικές εβδομάδες, τότε θα ήταν δική μου». Τελικά, η σύνθεση ήταν εντελώς πρωτότυπη.
Πολλές σπουδαίες ανακαλύψεις και εφευρέσεις έχουν προέλθει από την υπναγωγική κατάσταση. Ο φυσικός Niels Bohr ουσιαστικά κέρδισε το βραβείο Νόμπελ ενώ βρισκόταν σε ημι-συνειδητή κατάσταση. Καθώς κοιμόταν, ονειρεύτηκε τον πυρήνα του ατόμου με τα ηλεκτρόνια να περιστρέφονται γύρω από αυτόν, ακριβώς όπως το ηλιακό σύστημα με τον ήλιο και τους πλανήτες. Με αυτόν τον τρόπο, «ανακάλυψε» τη δομή του ατόμου.
Η έρευνα έχει δείξει ότι η υπναγωγική κατάσταση (το στάδιο μεταξύ ύπνου και αφύπνισης) αποτελεί το «ιδανικό σημείο» (sweet spot) για τη δημιουργικότητα. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη του 2021, οι συμμετέχοντες που βρίσκονταν σε υπναγωγική κατάσταση είχαν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να ανακαλύψουν τον «κρυφό κανόνα» για την επίλυση ενός μαθηματικού προβλήματος.
Η ψυχολογία πίσω από τη δημιουργική σκέψη
Οι ψυχολόγοι συνδέουν τη δημιουργικότητα με ιδιότητες όπως η δεκτικότητα στην εμπειρία και η γνωστική ευελιξία. Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η δημιουργικότητα προκύπτει από τον συντονισμό μεταξύ:
Του δικτύου γνωστικού ελέγχου του εγκεφάλου (που αφορά τον σχεδιασμό και την επίλυση προβλημάτων).
Του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας (default mode network), το οποίο σχετίζεται με την ονειροπόληση και την περιπλάνηση του νου.
Η θεωρία του Frederic Myers και το υποσυνείδητο
Μία από τις σημαντικότερες θεωρίες δημιουργικότητας είναι και μία από τις παλαιότερες, η οποία διατυπώθηκε από τον Βρετανό ψυχολόγο Frederic Myers το 1881. Σύμφωνα με τον Myers, οι ιδέες και οι ενοράσεις έρχονται ως μια ξαφνική «ανάδυση» από τον υποσυνείδητο νου.
Όπως το έβλεπε ο Myers, ο συνειδητός μας νους είναι μόνο ένα μικρό τμήμα του συνολικού μας νου. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο αυτό που ο Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud) ονόμασε ασυνείδητο, αλλά και ευρύτερα, υψηλότερα επίπεδα συνείδησης. Οι ιδέες μπορεί να κυοφορούνται ασυνείδητα για μεγάλο χρονικό διάστημα προτού αναδυθούν στη συνειδητή μας επίγνωση.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο συχνά αισθανόμαστε ότι οι ιδέες προέρχονται από κάπου πέρα από τον νου μας, σαν να μας προσφέρονται ως δώρο. Στην πραγματικότητα, πηγάζουν από τα βάθη του εαυτού μας, πέρα από τον περιορισμένο συνειδητό μας έλεγχο.
Η δημιουργική διαδικασία δεν είναι πάντα αποτέλεσμα έντονης προσπάθειας. Συχνά, οι πιο λαμπρές ιδέες γεννιούνται όταν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να χαλαρώσει. Ας δούμε πώς η υπναγωγική κατάσταση, ο διαλογισμός και η πνευματική αφύπνιση συνδέονται με τη δημιουργική μας δύναμη.
Η υπναγωγική κατάσταση (το στάδιο μεταξύ ύπνου και αφύπνισης) είναι εξαιρετικά δημιουργική φάση. Καθώς αιωρούμαστε ανάμεσα στις δύο αυτές καταστάσεις, ο συνειδητός νους είναι ελάχιστα ενεργός. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, τα πνευματικά μας όρια γίνονται διαπερατά, επιτρέποντας σε δημιουργικές ενοράσεις και ιδέες να αναδυθούν από το υποσυνείδητο.
Σε γενικότερο πλαίσιο, η δημιουργικότητα συνδέεται συχνά με τη χαλάρωση και την αποχή από τη δράση. Όταν χαλαρώνουμε, ο συνειδητός μας νους ηρεμεί. Αντίθετα, όταν είμαστε πολυάσχολοι, ο νους μας γεμίζει από «φλύαρες» σκέψεις. Αυτός ο εσωτερικός θόρυβος δεν αφήνει χώρο για την ελεύθερη ροή νέων ιδεών.
Ο ρόλος του διαλογισμού και της πνευματικής αφύπνισης
Ο διαλογισμός αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία για την ενίσχυση της δημιουργικότητας. Έρευνες δείχνουν ότι προάγει βασικές ποιότητες όπως η δεκτικότητα στην εμπειρία και η γνωστική ευελιξία.
Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι ο διαλογισμός καταπραΰνει τον συνειδητό νου, καθιστώντας μας πιο έτοιμους να αποκτήσουμε έμπνευση από βαθύτερα επίπεδα.
Η υπναγωγική κατάσταση (hypnagogic state) είναι το μεταίχμιο μεταξύ εγρήγορσης και ύπνου. Έρευνες δείχνουν ότι περίπου το 80% των ανθρώπων την έχουν βιώσει, ενώ το ένα τέταρτο του πληθυσμού την εμπειράται τακτικά. Είναι ελαφρώς πιο συχνή στις γυναίκες από ό,τι στους άνδρες.
Αυτή η κατάσταση εμφανίζεται συνήθως κατά την έναρξη του ύπνου, αλλά μπορεί επίσης να συμβεί κατά το ξύπνημα ή κατά τη διάρκεια της ημέρας, όταν νιώθουμε υπνηλία και «χανόμαστε» από την κανονική μας συνείδηση.
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την υπναγωγική κατάσταση για να αυξήσουμε τη δημιουργικότητά μας; Είναι σίγουρα εφικτό να παραμείνουμε σε αυτή την κατάσταση για περισσότερη ώρα, όπως ίσως γνωρίζετε από τα χαλαρά πρωινά της Κυριακής στο κρεβάτι.
Ωστόσο, μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις είναι η καταγραφή των ιδεών που προκύπτουν. Μέσα στη νύστα μας, συχνά δεν νιώθουμε την ανάγκη να σημειώσουμε τις σκέψεις μας. Είναι δελεαστικό να λέμε στον εαυτό μας πριν ξανακοιμηθούμε: «Αυτή η ιδέα είναι τόσο καλή που σίγουρα θα τη θυμάμαι». Όταν όμως ξυπνάμε λίγο αργότερα, η ιδέα έχει χαθεί για πάντα.
Τεχνικές καταγραφής ιδεών
Μέσω της πνευματικής εξάσκησης, μπορούμε να αναπτύξουμε τη συνήθεια να καταγράφουμε τις ιδέες μας:
Η παραδοσιακή μέθοδος: Ένα στυλό και ένα σημειωματάριο στο κομοδίνο.
Η σύγχρονη εκδοχή: Το κινητό σας τηλέφωνο δίπλα στο κρεβάτι, με ανοιχτή την εφαρμογή ηχογράφησης.
Αυτή είναι μια πρακτική που ακολουθούσε πάντα ο Paul McCartney. Μάλιστα, εκπαίδευσε τον εαυτό του να γράφει στο σκοτάδι ακριβώς για αυτόν τον σκοπό.
Η τεχνική του «συνειδητού ύπνου» (Conscious Napping)
Μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε την τεχνική του συνειδητού ύπνου για την παραγωγή νέων ιδεών.
Όταν ο σπουδαίος εφευρέτης Thomas Edison κολλούσε σε μια λύση ή μια νέα ιδέα, άφηνε τον εαυτό του να βυθιστεί προς την απώλεια συνείδησης κρατώντας μια μεταλλική σφαίρα στο χέρι του. Καθώς τον έπαιρνε ο ύπνος, η σφαίρα έπεφτε στο πάτωμα με κρότο και τον ξυπνούσε. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, ανακάλυπτε συχνά ότι μια νέα, βαθιά ενόραση είχε αναδυθεί.
Σε γενικές γραμμές, θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε την απραξία ως έναν τρόπο καλλιέργειας της δημιουργικότητας. Μη θεωρείτε τον μεσημεριανό ύπνο ή τη χαλάρωση ως χάσιμο χρόνου. Κάθε άλλο παρά αντιπαραγωγικές, αυτές οι στιγμές μπορεί να οδηγήσουν στις πιο περισσότερες ιδέες και γνώσεις στη ζωής μας.