«Οι πόλεις είναι τα μοτέρ της ανάπτυξης, μιας άνισης, όμως, ανάπτυξης, όπου ο αρνητικός της πόλος φωλιάζει και σε πλατιές ζώνες εντός τους. Μέχρι ποια, όμως, όρια μπορούν να συνυπάρξουν η ανεπτυγμένη με την καταδικασμένη σε υπανάπτυξη πλευρά ενός μεγάλου αστικού κέντρου, χωρίς αυτό να θέσει γενικά ζητήματα για τη λειτουργία του από άκρη σε άκρη;» αναρωτιέται μιλώντας στο tvxs o συγγραφέας του βιβλίου «Μια πόλη γραφική» (Εκδόσεις του αύριο) ο πολιτικός μηχανικός και καθηγητής πολεοδοµίας και χωροταξίας, Κωστής Πλεύρης.
Ο ίδιος μαζί με τον δημιουργό κόμικ Aspalax του οποίου τα έργα πειραματίζονται με το σημειωτικό και το εθνογραφικό και ασχολούνται με την ανάδειξη αντι-αφηγήσεων σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα μας έδωσαν το πιο ενδιαφέρον graphic novel της χρονιάς. Ξεφυλλίζοντας το μαθαίνουμε τι σημαίνει πόλη, ποιες ανάγκες μας οδήγησαν στη δημιουργία των πρώτων πόλεων, τι σημαίνουν έννοιες όπως πολεοδομία, πως καταλήξαμε να ζούμε σε αβίωτους οικιστικούς ιστούς.
Οι δημιουργοί δεν μένουν όμως εκεί αφού μας δίνουν εργαλεία να γίνουμε μέρος ενός κινήματος για την μεταμόρφωση των πόλεων μας μέσα από τα οριζόντια, κλασσικά ανθρώπινα δικαιώματα, στην περίπτωση μας όσον αφορά το χώρο, όπως η πρόσβαση στο πράσινο, πόλεις βιώσιμες που βοηθούν κάθε πολίτη να αναπνεύσει, να χωρέσει, να δημιουργήσει.
Ξαφνιάστηκα διαβάζοντας το βιβλίο, όταν βρέθηκα στο ερώτημα «συμφωνούμε άραγε όλοι τι είναι μια πόλη;». Θέλετε να μας πείτε δυο λόγια για τη γένεση της πόλης όπως την παρουσιάζετε στο βιβλίο;
Το οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό θαύμα της πόλης υψώθηκε πάνω σε μια πολύ παλιά ανισότητα: η πρώτη της εμφάνιση είναι καρπός μιας αρπαγής του πλούτου, που επέτρεψε στην βασιλική οικογένεια να είναι συγκεντρωμένη σε έναν οχυρωμένο χώρο, μαζί με μια ομάδα ιερέων, πολεμιστών και τεχνιτών για τις προσωπικές της υπηρεσίες.
Συνάμα, στις παραθαλάσσιες περιοχές, ομάδες ναυτικών εμφανίζονταν μαζί με προϊόντα από μακρινούς τόπους, ενώ σε πιο ηπειρωτικά μέρη κατέφθαναν καραβάνια εμπόρων. Πάντα, όμως, μια ύπαιθρος προσέφερε τα αγαθά της, ώστε να συνεχίζεται η ζωή μέσα στα τείχη με λυμένα τα ζητήματα της επιβίωσης. Στους αιώνες που κατέφτασαν τα πράγματα έγιναν πολύ πιο πολύπλοκα, όμως η προπατορική αυτή ανισότητα δεν έφυγε ποτέ, αν και πήρε δεκάδες άλλες μορφές.
Στο βιβλίο μας αναζητούμε πώς δημιουργήθηκε η πόλη ώστε να γίνει κατανοητό ότι πάντοτε ήταν και είναι ένα μοτέρ της ανάπτυξης και μαζί το έδαφος μιας γενικευμένης κόντρας μεταξύ των κατοίκων της -αν αυτή η κόντρα θα είναι ένας κανιβαλικός πόλεμος όλων εναντίον όλων ή τα χαρακώματα δυο στρατών έχει να κάνει με την οργάνωση των πολιτών της. Άμα κρατήσουμε αυτό το ουσιώδες γνώρισμα της πόλης μπορούμε να ξεδιπλώσουμε και όλες τις άλλες πνευματικές και υλικές σχέσεις που αυτή κρύβει. Θα αντιληφθούμε ακόμα πως προκύπτουν τα ιδιαίτερα προβλήματα της, πώς αυτά μπορούν να αλλάξουν και τον ρόλο της πολεοδομίας.
Γιατί ειδικά ένα graphic novel για την πολεοδομία;
Με τον Aspalax, ο οποίος υπογράφει την εικονογράφηση του βιβλίου, αποφασίσαμε να πλέξουμε σύντομα κείμενα μαζί με οπτικές αναπαραστάσεις που αφορούν την πόλη και την πολεοδομία. Δουλέψαμε παράλληλα, χωρίς να θέλουμε απλά να ντύσουμε το κείμενο με εικόνες ή να βάλουμε λεζάντες κάτω από σκίτσα. Έτσι, πιστεύουμε ότι δεν επαναλάβαμε την πληροφορία με δίδυμο τρόπο, αλλά δώσαμε διαφορετικές οπτικές των φαινομένων και των θεωριών που καταπιαστήκαμε.
Στην έκδοση αυτή πιστεύουμε ότι η τέχνη επιβεβαιώνει το προνόμιο της: να ξεκλειδώνει νοήματα και να φτάνει στο ουσιώδες που αναζητούμε -και μάλιστα με τη δύναμη της απλότητας. Είναι σαν μια σβούρα, που στις καλύτερες της στιγμές, παίρνει μια τέτοια αρχική ορμή, που μπορεί να συνεχίζει τόσο γύρω από τον εαυτό της, όσο και στο επίπεδο, δείχνοντας έναν δρόμο ερμηνείας. Στις στροφές της μπορούν εύκολα να πιαστούν νέα νοήματα ή πιο απλές πληροφορίες από κείμενα, κανονισμούς ή μαθηματικούς τύπους.
Ακούστε μερικά παραδείγματα της δυναμικής αυτής, να, αρχίζοντας από την ποίηση. Πόσο “πολεοδόμος” είναι ο Λειβαδίτης, όταν περιγράφει την πόλη σαν αυτή που “…απλώνεται απέραντη, πολύβουη, κατάφωτη, αμφιθεατρική, σαν ένα αρχαίο, γιγάντιο στάδιο όπου οι δειλοί δεν έχουν θέση”; Ποιος μπορεί να θέσει πιο ιστορικά, εξελικτικά και μάλιστα εικονικά την γενικευμένη κόντρα των αστικών συνόλων που είναι εκεί, στη βάση τους, ήδη από τη γέννησή τους;
Δε φτάνουν άραγε λίγα αστικά πλάνα από το σινεμά, διαλεγμένα από ταινίες του Κούνδουρου μέχρι του Οικονομίδη, ώστε να γίνουν τα πρώτα βήματα για να μιλήσουμε για την επίδραση της πόλης πάνω στον άνθρωπο και αντίστροφα; Μήπως η ζωγραφική δεν μπορεί να μας μιλήσει πρωταρχικά για την “Κραυγή” των ανθρώπων μέσα στις μητροπόλεις και κατόπιν να συνεχίσει να μιλάει η ανθρωπογεωγραφία;
Έπειτα, εμείς στις βιβλιοπαρουσιάσεις μας πάντα καλούμε μουσικούς για να παίξουν ανάμεσα στις τοποθετήσεις επιλεγμένα τραγούδια που πιστεύουμε ότι ανακαλούν τα βιώματα μας και κάνουν να συνειδητοποιούμε πόσο “πολεοδομικά” αυτά είναι· ο Μάνος Λοϊζος μελοποιεί “τι να πω σε μια πόλη με καπνούς και τσιμέντα”, ο Λουκιανός περιγράφει ότι μέσα στην πόλη είσαι “στους πολλούς άλλος ένας, δε σε ξέρει κανένας”, ο Μικρούτσικος θυμίζει ότι διαρκώς χτίζουμε “τσιμέντο ότι αγαπάμε, τους φούρνους, τις αυλές, τις παραλίες”, για να μη μιλήσουμε για τη σημερινή ραπ σκηνή που ανατέμνει την πόλη στις σύγχρονες της αιμοσταγείς στιγμές.
Για να γυρίσω στην εικονογράφηση, όταν ο Aspalax μου πρωτοέστελνε τις εικόνες του ξαφνιαζόμουν, γιατί πολύ συχνά μου έδειχνε ένα βέλος κατανόησης, συχνά ακόμα και λεπτομέρειες φαινομένων μέσα στην πόλη, που δεν είχα ποτέ συνειδητοποιήσει.
Ο αναγνώστης- η αναγνώστρια εισάγεται σε έννοιες όπως «πολεοδομία» και «ρυμοτομία» της πόλης και έρχεται σε επαφή με τα εργαλεία του σύγχρονου σχεδιασμού. Αυτός ήταν ο στόχος του βιβλίου; Πιστεύετε ότι έχουμε ανάγκη την εκλαϊκευση της επιστήμης σας ώστε να μετέχουμε πιο αποφασιστικά στη μεταμόρφωση των πόλεων μας;
Έχουμε ανάγκη να απαιτούμε άλλοτε ψύχραιμα, άλλοτε οργισμένα και σίγουρα πάντα μεθοδικά την αλλαγή του χώρου μας. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας μας, η υγεία μας -συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής υγείας- και ο σεβασμός της διαστροφικά διαταραγμένης φύσης απαιτούν μια κατανόηση των εμποδίων και των δυνατοτήτων που επιφυλάσσει η πόλη.
Η πολεοδομία μάλιστα δεν είναι για εμάς επιστήμη, όπως είπατε, αλλά κρατική πολιτική, με άλλα λόγια μια λίστα προτεραιοτήτων από τεχνικά έργα και κανονισμούς που προσπαθούν να λύσουν τα προβλήματα που γεννάει ο ανταγωνισμός.
Σε αυτή τη λίστα οι πολίτες άλλοτε βρίσκονται χαμηλότερα και άλλοτε ψηλότερα, κυρίως όταν το απαιτούν. Για να καταφέρουμε το τελευταίο όμως, ανάμεσα στα άλλα, σίγουρα πρέπει να γνωρίζουμε πως γεννήθηκε το σύστημα σχεδιασμού του χώρου, πως δουλεύει, ποια είναι τα εργαλεία του και ποια τα όρια του, όσον αφορά την ευημερία μας.
Από την άλλη, η πολεοδομική νομοθεσία θυσίασε, δυστυχώς, την απλότητα που θα έπρεπε να χαρακτηρίζει τους κανονισμούς τού πώς οργανώνεται μια πόλη, σε έναν βωμό νομοθετημάτων, παρεκκλίσεων, εξαιρέσεων και φωτογραφικών διατάξεων -ένα κουβάρι, δηλαδή, που συνενώνει τα προϊόντα πολλαπλών σχέσεων εξυπηρέτησης. Το έργο μας προσπαθεί να ξεδιαλύνει αυτή τη συσκότιση, μέσα από την έρευνα του τι είναι ουσιώδες.
Για αυτό, το εγχειρίδιο αυτό συνειδητά επιχειρεί να μην είναι εξαντλητικό στην πληροφορία που δίνει. Σε μια εποχή γρήγορης πρόσβασης στα δεδομένα θα ήταν ανούσιο να φτιάξουμε μια πολεοδομική εγκυκλοπαίδεια. Αυτό που προσπαθούμε να μεταδώσουμε είναι η λογική του σχεδιασμού και η κατανόηση του πώς γεννιούνται τα φαινόμενα με τα οποία καταπιάνεται η πολεοδομία· και μάλιστα με την πολλαπλασιαστική συμβολή της γλώσσας της εικονογράφησης. Την λεπτομερέστερη πληροφορία, θα την βρείτε στο τέλος σε παράρτημα, ώστε να είναι διαθέσιμη για όποια το επιθυμεί, ωστόσο η ροή της λογικής του υπόλοιπου βιβλίου να μην διασπάται από την άκαμπτη κωδικοποίηση των κανονισμών.
Διαχρονικά καταριόμαστε σε αυτή τη χώρα όλη αυτή την άναρχη δόμηση, την περίοδο Καραμανλή, το γεγονός ότι δεν υπάρχει σχέδιο παρά μόνο μια βία στο αστικό μας τοπίο. Πως μπορεί να αλλάξει αυτό; Τι ευθύνη προϋποθέτει από την πλευρά της πολιτείας αλλά και των ίδιων των πολιτών; Ποιος ορίζει τελικά το πως διαμορφώνεται η πόλη;
Πρέπει να εντοπίζουμε τα πολεοδομικά προβλήματα, να ονειρευόμαστε πως θα ήταν χωρίς αυτά ο καθημερινός μας χώρος, να τα συγκεντρώνουμε συλλογικά και μεθοδικά, και να τα πετάμε στα μούτρα της τοπικής ή κεντρικής εξουσίας. Σε ένα πρώτο επίπεδο τρέχουμε να προστατεύσουμε ό,τι πάνε να μας πάρουν: ένα πάρκο, μια κοινωνική υπηρεσία ή μια πρόσβαση στα δώρα της φύσης.
Όμως τα πολεοδομικά προβλήματα είναι πολύ περισσότερα και το βλέμμα μας στην πόλη πρέπει να κατατάξει πολλές από τις δυσφορίες μας σαν πολεοδομικές παραβάσεις του κράτους προς τους πολίτες. Μια γενικευμένη αλλοτρίωση μας έχει φέρει μπροστά σε ένα νέο αυτονόητο: η αστική ζωή καταλήγει μια εναλλαγή ενός αγόγγυστου ατομικού αγώνα στην εργασία και της κατανάλωσης κάποιας ατομικής “εμπειρίας”, ακόμα και δυσάρεστης αν είμαστε ειλικρινείς, που μανιωδώς τη διαφημίζουμε μέσα από τα κοινωνικά μας δίκτυα.
Εμείς θέλουμε να ξαναμιλήσουμε για τα οριζόντια, κλασσικά ανθρώπινα δικαιώματα, στην περίπτωση μας όσον αφορά το χώρο: είναι δικαίωμα η πρόσβαση στο πράσινο, σε άθληση και βρεφονηπιακούς σταθμούς και μάλιστα πρέπει να φτάνουμε και σε ποσοτικούς δείκτες που να επιβάλλουν στο σχεδιασμό της πόλης πόσα τετραγωνικά μέτρα οφείλει να δεσμεύσει για αυτά, ανάλογα με τον πληθυσμό της. Είναι δικαίωμα η πρόσβαση στα δώρα της φύσης και τα μνημεία της ιστορίας και μάλιστα ο σχεδιασμός πρέπει να ανοίγει άμεσους δρόμους προς αυτά για όλους τους κατοίκους, άσχετα αν είναι τελικά επιλογή του καθενός ποιον τόπο θα θέλει να απολαύσει.
Μάλιστα, η μεγαλύτερη εγγύηση για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων της πόλης είναι οι αποφάσεις του σχεδιασμού να υπογράφονται από τις συνελεύσεις των πολιτών και όχι από τους ειδικούς, αδιάφορο αν είναι πολεοδόμοι ή μηχανικοί. Οι τελευταίοι έχουν ένα εισηγητικό ρόλο να παίξουν χάρη στις τεχνικές τους γνώσεις, αλλά δεν μπορεί να έχουν τον τελικό· η μπάλα πρέπει είναι στα πόδια αυτών που θα χρησιμοποιούν καθημερινά το χώρο.
Ποιες πόλεις στον κόσμο αποτελούν καλά δείγματα για εσάς και πως τα κατάφεραν;
Θέλουμε άραγε να κλείσουμε την κουβέντα σε μια τεχνική συζήτηση γύρω από πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές λύσεις; Αν εξουδετερώναμε το λόγο μας εδώ, όντως, θα απαριθμούσαμε σημαντικές πολεοδομικές αναπλάσεις, αν και σε λίγες πόλεις -ας μην ξεχνάμε ότι ο αστικός πληθυσμός είναι πλέον 4.5 δις άνθρωποι.
Η Μαδρίτη και το Παρίσι ελευθερώνουν παραποτάμιους δρόμους, το Μιλάνο και η Πράγα μετατρέπουν ζώνες κουφαριών σε συμπαγείς γειτονιές, η Κοπεγχάγη και το Αμβούργο επεκτείνουν το παραλιακό τους μέτωπο και η Σεούλ και το Λος Άντζελες επιστρέφουν στη φύση εγκιβωτισμένα ρέματα.
Δεν διαφωνούμε ότι αυτός ο διάλογος έχει τη δική του αξία και ότι μπορούμε να διδαχτούμε από τολμηρά ή ευφυή εγχειρήματα, ώστε να πειστούμε ότι ο χώρος μπορεί να οργανωθεί κι αλλιώς. Όμως, δεν μπορούμε να αδιαφορήσουμε ότι πρώτα-πρώτα οι πόλεις μας είναι μικρές ή μεγάλες μαριονέτες που με τις κλωστές τους φτιάχνουν ένα μπερδεμένο, παγκόσμιο δίχτυ. Κάποιες χειραγωγούν τη φύση και την εργασία από τις κοντινές τους περιοχές, ενώ άλλες από αχανείς, ίσως κι ασύνδετες και διηπειρωτικές εκτάσεις τις υπαίθρου, που περιλαμβάνουν αγροτικά χωριά, δάση ή ορυχεία και, φυσικά, πολλές άλλες μικρότερες πόλεις.
Τι θα ήταν οι μεγάλες μας μητροπόλεις χωρίς αυτούς που αφήσαν βίαια ή σχεδόν εκούσια τον τόπο τους για να φτάσουν εδώ, χωρίς τις αλαζονικές τους υποδομές που φέρνουν νερό από ξένα ποτάμια και ηλεκτρικό από ξένα βουνά, χωρίς τον στρατηγικό σχεδιασμό που τις έβαλε στο κέντρο των μεταφορών και της παραγωγής ή χωρίς το τραπεζικό δίκτυο που επιτρέπει την αποθήκευση των πληθωριστικών φουσκών σε ακίνητα; Η πόλη είναι πάντα μια πύλη εισόδου και συγκέντρωσης του πλούτου και ίσως εδώ βρίσκεται ο απόκρυφος λόγος της επιτυχίας κάποιων από αυτές και, φυσικά, της καταδίκης των υπολοίπων.
Άλλωστε, όταν κάποια μητρόπολη αρμέγει τον κόπο χιλιάδων τόπων, είναι πολύ πιθανότερο να μπορεί να αφιερώσει ένα μέρος της λείας της για να γίνει το καλό παιδί. Για να λέμε όμως την κάθε αλήθεια, μη νομίζετε ότι και οι ίδιες οι μητροπόλεις μπορούν να κοιταχτούν στον καθρέφτη. Άμα εστιάσουμε στο εσωτερικό τους, θα δούμε ότι κάποιοι τόποι τους περιφέρονται σαν καλά δείγματα, ενώ άλλοι κρύβονται επιμελώς, αφού εδώ οργιάζει η παρακμή και η εκμετάλλευση. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι η άνιση ανάπτυξη είναι γενικός κοινωνικός νόμος.
Για να μην πάμε μακριά, κάντε λίγες εκατοντάδες μέτρα, για να περάσατε από την όμορφη ανάπλαση του Θερμαϊκού, στη δυστοπία της Γιαννιτσών και συνεχίστε το περίπατο σας ανεβαίνοντας προς την Ξηροκρήνη και από εκεί προς τις δυτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης. Που χάθηκε η ομορφιά; Παρόμοια, στην πρωτεύουσα, συνεχίστε τον λαμπρό “μεγάλο περίπατο” προς την 3ης Σεπτεμβρίου και από εκεί πιο πέρα, προς τη Λιοσίων. Ναι, πρόκειται για την ίδια πόλη και μάλιστα θεωρητικά βρίσκεστε στην ίδια ευθεία.
Γιατί πιστεύετε ότι αναζωπυρώνεται διεθνώς το ενδιαφέρον γύρω από την πολεοδομία; Είναι μόνο οι αλλαγές λόγω του υπερτουρισμού;
Είπαμε ότι οι πόλεις είναι τα μοτέρ της ανάπτυξης, μιας άνισης, όμως, ανάπτυξης, όπου ο αρνητικός της πόλος φωλιάζει και σε πλατιές ζώνες εντός τους. Μέχρι ποια, όμως, όρια μπορούν να συνυπάρξουν η ανεπτυγμένη με την καταδικασμένη σε υπανάπτυξη πλευρά ενός μεγάλου αστικού κέντρου, χωρίς αυτό να θέσει γενικά ζητήματα για τη λειτουργία του από άκρη σε άκρη; Μπορούμε άραγε να μετακινούμαστε όλες ατομικά, χωρίς αυτό να φράσσει τα μεταφορικά μας κανάλια;
Τι αντοχές μπορεί να έχει η φύση, ακόμα και στις εύπορες περιοχές, απέναντι στις εργασίες που γίνονται χωρίς συντονισμό; Τι συμβαίνει όταν ένας ιδιοκτήτης μιας επιχείρησης που ρυπαίνει ή προκαλεί ηχορύπανση υπερασπίζεται το δικαίωμά του να αναπτύξει την ιδιοκτησία του μέσα σε έναν πυκνοδομημένο οικισμό; Πώς θα συγκρατηθούν από την ερήμωση και την κατάρρευση τα χιλιάδες χωριά και πόλεις της σύγχρονης υπαίθρου, που αιμοδοτούν της μητροπόλεις, χάνοντας δραστηριότητες, πόρους και πληθυσμό προς αυτές;
Πρόκειται για ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που γεννάει ο ίδιος ο ανταγωνισμός. Εν τέλει, αυτή είναι η ρύθμιση που προσπαθεί να πετύχει η πολεοδομία. Όσο η κρίση βαθαίνει, τα εμπορεύματα μένουν απούλητα, τα παλιά κελύφη ρημάζουν υποθηκευμένα, ο τουρισμός προσφέρει μια πληθωριστική διέξοδο και τα ακίνητα λειτουργούν σαν χρηματιστηριακά προϊόντα, τόσο η κόντρα μεγαλώνει· ο χώρος είτε δεν φτάνει για όλες, είτε πρέπει να αλλάξει για να κάνει για τους λίγους. Νομίζουμε ότι λακωνικά, το Ελληνικό ΑΕ ενσαρκώνει όλα παραπάνω.
Η συζήτηση ανοίγει και από την επίσπευση της πολεοδομικής οργάνωσης της χώρας, η οποία άνοιξε τελευταία και ήταν μεν αναγκαία, με στόχο όμως να ολοκληρωθεί πρόχειρα και προσχηματικά. Ίσως να έχετε ακούσει ότι συζητιέται κάποιο “τοπικό πολεοδομικό σχέδιο” στον δήμο σας ή ότι κάποιο “ειδικό πολεοδομικό σχέδιο” έρχεται να ρυθμίσει μια μικρή περιοχή, πολύ συχνά ιδιωτικών συμφερόντων, με διαφορετικό τρόπο από τις διπλανές γειτονιές.
Αν και το “νοικοκύρεμα” της πολεοδομίας είναι αναγκαίο, σκεφτείτε να σας ζήταγαν να καθαρίσετε το βρώμικο και παρατημένο σας σπίτι μέσα σε λίγα λεπτά, μόνο με κακά πανιά και χωρίς να ζητήσετε βοήθεια και συμβουλές. Είναι εγγυημένο ότι θα το φέρνατε σε καλύτερη κατάσταση;
*Ο Κωστής Πλεύρης εργάζεται ως πολιτικός µηχανικός και παράλληλα διδάσκει µε συµβάσεις τα µαθήµατα της πολεοδοµίας και χωροταξίας. Έχει απασχοληθεί στο Πανεπιστήµιο Δυτικής Αττικής και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στην Αθήνα, στο Διεθνές Πανεπιστήµιο στις Σέρρες και στο Πανεπιστήµιο Αιγαίου στη Μυτιλήνη.
Το βιβλίο “Μια πόλη γραφική” κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις του Αύριο. Θα το βρείτε στα βιβλιοπωλεία και σε on-line παραγγελίες στο https://oiekdoseistouaurio.gr/product/mia-poli-grafiki/