Συγκλονιστική ανακάλυψη στην Ιερουσαλήμ – Τελετουργικό λουτρό γεμάτο στάχτη μαρτυρά το τέλος μίας εποχής πριν από 2.000 χρόνια
Ένα τελετουργικό λουτρό (μικβέ) που βρέθηκε κάτω από την πλατεία του Δυτικού Τείχους, δίπλα στις εισόδους του Ναού, περιέχει στοιχεία για το βίαιο τέλος της περιόδου του Δεύτερου Ναού στην Ιερουσαλήμ.
Πριν από περίπου 2.000 χρόνια, καθώς οι Ρωμαίοι κατέστρεφαν την Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ., ο στρατός τους πυρπόλησε τον μεγάλο εβραϊκό Ναό. Η πυρκαγιά κατέστρεψε το κτίριο και τα περίχωρά του, καθώς η κατάκτηση έβαλε τέλος στην εβραϊκή ζωή στην πόλη για τους αιώνες που ακολούθησαν.
Δύο χιλιετίες αργότερα, τα σημάδια της φωτιάς και οι στάχτες παραμένουν σαφώς ορατά σε ένα εβραϊκό τελετουργικό λουτρό, γνωστό στα εβραϊκά ως μικβέ, το οποίο ήρθε στο φως μόλις λίγα βήματα μακριά από το Όρος του Ναού, σε μια ανακάλυψη που ανακοινώθηκε τη Δευτέρα 29 Δεκεμβρίου από την Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ (IAA) και το Ίδρυμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Δυτικού Τείχους.
«Η Ιερουσαλήμ δεν ήταν μια πόλη με έναν ναό, αλλά ένας ναός με μια πόλη», δήλωσε ο διευθυντής της ανασκαφής της IAA, Ari Lvy τους Times of Israel, στον χώρο της αρχαιολογικής ανασκαφής κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τείχους.
«Υπήρχαν πολλά τελετουργικά λουτρά γύρω από αυτήν την περιοχή, επειδή πριν επιτραπεί σε κάποιον να εισέλθει στον Ναό, έπρεπε να εξαγνιστεί στο μικβέ. Αυτό ίσχυε για τους Εβραίους που ζούσαν μόνιμα μέσα στην πόλη, καθώς και για τους Εβραίους προσκυνητές που έρχονταν τρεις φορές τον χρόνο για τις εβραϊκές γιορτές του Πάσχα, του Σαβουότ και του Σουκότ».
Ακριβώς δίπλα σε δύο από τις κύριες εισόδους του Δεύτερου Ναού, τον οποίο λεηλάτησαν και κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι το 70 μ.Χ., βρισκόταν το μεγάλο μικβέ που πιθανότατα εξυπηρετούσε τους ντόπιους και τους πολυάριθμους προσκυνητές της Ιερουσαλήμ, όπως αποκάλυψε η Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ ένα βροχερό πρωινό Δευτέρας.
Προσβάσιμο μέσω τεσσάρων απότομων σκαλοπατιών, το κτίσμα —με μήκος 3,05 μέτρα, πλάτος 1,35 μέτρα και ύψος 1,85 μέτρα— παρουσιάζει μια εντυπωσιακή ομοιότητα με τα σύγχρονα εβραϊκά τελετουργικά λουτρά.
Η ανακάλυψη σηματοδοτεί την πρώτη φορά που αρχαιολόγοι στην ανασκαφή, η οποία διεξάγεται από την Ισραηλινή Αρχή Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το Ίδρυμα του Δυτικού Τείχους, ταυτοποίησαν το στρώμα της πυρκαγιάς από την καταστροφή του 70 μ.Χ.
Ενώ οι εβραϊκοί νόμοι περί τελετουργικής καθαρότητας έχασαν ουσιαστικά τη σημασία τους μετά την καταστροφή του Ναού, παραδοσιακά οι παντρεμένες γυναίκες οφείλουν να εμβαπτίζονται μία φορά τον μήνα μετά την έμμηνο ρύση τους, ενώ ορισμένοι άνδρες και κοινότητες διατηρούν το έθιμο να επισκέπτονται ένα μικβέ πριν από το Σάββατο και τις εβραϊκές γιορτές.
Λαξευμένο στον φυσικό βράχο, το μικβέ βρισκόταν σε μια περιοχή η οποία, σύμφωνα με τον Levy, διέθετε αρκετά δημόσια κτίρια. «Ακριβώς βόρεια από εκεί που βρισκόμαστε υψώνεται μια μεγάλη γέφυρα, και νότια μας, αυτό που ονομάζουμε Αψίδα του Ρόμπινσον, ήταν δύο από τις κύριες εισόδους του Ναού», δήλωσε ο αρχαιολόγος.
Τέσσερα σκαλοπάτια οδηγούν κάτω στην πισίνα, η οποία είχε βάθος 1,85 μέτρα ή έξι πόδια (δεν θα ήταν γεμάτη μέχρι πάνω), μήκος 3,05 μέτρα και πλάτος 1,35 μέτρα, αναφέρουν οι αρχαιολόγοι της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ (IAA) και του Ιδρύματος Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Δυτικού Τείχους. Σύμφωνα με το έθιμο, οι τοίχοι της ήταν σοβατισμένοι.
Το μικβέ (τελετουργικό λουτρό) που ήρθε στο φως κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τείχους στην Παλιά Πόλη της Ιερουσαλήμ. Φωτογραφία: Ari Levy/Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ
Σύμφωνα με τον Levy, το τελετουργικό λουτρό ήταν χτισμένο μέσα σε ένα δωμάτιο για να διασφαλίζεται η ιδιωτικότητα του λουόμενου, κάτι που υποδεικνύεται από τις πέτρες από την κατάρρευση του δωματίου τις οποίες βρήκαν οι ερευνητές μέσα στην πισίνα. Στα αριστερά του, παραμένει σαφώς ορατός ένας αγωγός νερού που χρησιμοποιούνταν για το γέμισμα του μικβέ.
Οι τοίχοι του μικβέ και μέρος του περιβάλλοντος εδάφους είναι μαυρισμένα από τη φωτιά, αποτελώντας μάρτυρες των τελευταίων τραγικών ημερών της αρχαίας Ιερουσαλήμ.
Το στρώμα της πυρκαγιάς επέτρεψε στους αρχαιολόγους να προσδιορίσουν ότι το τελετουργικό λουτρό χτίστηκε στα τέλη της Περιόδου του Δευτέρου Ναού, πριν από την καταστροφή του Ναού. Δύο νομίσματα του 1ου αιώνα μ.Χ., έχουν επίσης ανακαλυφθεί μέσα στο μικβέ και έχουν σταλεί στο εργαστήριο για καθαρισμό και περαιτέρω ανάλυση.
«Το μικβέ ήταν σφραγισμένο κάτω από το στρώμα της πυρκαγιάς», δήλωσε ο Λέβι. «Κάτω από το στρώμα αυτό, μέσα στο μικβέ, βρήκαμε σημαντική ποσότητα υλικού: θραύσματα κεραμικής, θραύσματα γυαλιού και κομμάτια λίθινων αγγείων».
Ο αρχαιολόγος της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ, Ari Levy διευθυντής της ανασκαφής κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τείχους στην Ιερουσαλήμ, στέκεται μέσα σε ένα μικβέ (τελετουργικό λουτρό) 2.000 ετών που ήρθε στο φως τον Δεκέμβριο του 2025. Φωτογραφία: Rossella Tercatin/Times of Israel
Το πώς γέμιζε το λουτρό δεν είναι σαφές, λέει ο διευθυντής της ανασκαφής Ari Levy – πιθανότατα μέσω ενός καναλιού νερού, χωρίς να βασίζονται απλώς στις εποχιακές βροχές ή στην ικανότητα μεταφοράς πίθων, όμως η ανασκαφή δεν το έχει εντοπίσει ακόμα.
Καθώς βρισκόταν σε μια άνυδρη περιβαλλοντική ζώνη, η αρχαία Ιερουσαλήμ διέθετε περίπλοκα συστήματα, συμπεριλαμβανομένου ενός φράγματος από πριν από περίπου 2.800 χρόνια, για την αποθήκευση και τη διοχέτευση του νερού.
Θραύσμα λίθινου αγγείου από την περίοδο του Δευτέρου Ναού. Φωτογραφία: Emil Aladjem / Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ
Οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν ότι το κτίσμα του λουτρού χρονολογείται στην περίοδο του Δευτέρου Ναού: βρισκόταν σφραγισμένο κάτω από το στρώμα καταστροφής της περιόδου εκείνης.
Επίσης, ήταν γεμάτο με συντρίμμια, στάχτη και σπασμένα είδη οικιακής χρήσης από την τρομερή καταστροφή της πόλης και του Ναού το έτος 70, μετά την ιουδαϊκή εξέγερση που ξεκίνησε το 66 μ.Χ. «Κτίρια και δρόμοι κατέρρεαν και καίγονταν κατά τη διάρκεια των μαχών», λέει ο Levy, αναπαριστώντας τη φρίκη εκείνης της εποχής.
Ανάμεσα στα θρυμματισμένα αγγεία που βρέθηκαν μέσα στη στάχτη στο λουτρό, πολλά ήταν κατασκευασμένα από πέτρα, ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της εβραϊκής ζωής κατά την περίοδο του Δευτέρου Ναού.
Τα λίθινα σκεύη κουζίνας θεωρούνταν απρόσβλητα από τη μόλυνση, ενώ εάν ένα κεραμικό αντικείμενο ήταν έκθετο σε ακαθαρσία, έπρεπε να πεταχτεί.
Θραύσμα λίθινου αγγείου από την περίοδο του Δευτέρου Ναού. Φωτογραφία: Emil Aladjem / Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ
Οι αρχαιολόγοι βρήκαν επίσης κεραμικά αγγεία καθώς και πολύτιμο γυαλί, όπως ήταν αναμενόμενο, λέει ο Levy. Επιπλέον, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ορισμένα νομίσματα. Σε αντίθεση με τα κεραμικά, τα λίθινα αγγεία δεν κινδύνευαν από τελετουργική ακαθαρσία.
«Η πέτρα είναι πάντα αγνή, επομένως οι Εβραίοι αγαπούσαν πολύ να χρησιμοποιούν λίθινα αγγεία», δήλωσε ο Levy. «Σε κάθε εβραϊκή τοποθεσία αυτής της περιόδου που θα σκάψεις, θα βρεις δύο πράγματα: πολλά μικβέ και πολλά λίθινα αγγεία».
Η ανασκαφή κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τείχους στην Ιερουσαλήμ, όπως εμφανίζεται στις 29 Δεκεμβρίου 2025. Φωτογραφία: Rossella Tercatin/Times of Israel
Η διάδοση των λίθινων σκευών ξεκίνησε γύρω στο 40 π.Χ. και εξαφανίστηκε μετά την εξέγερση του Μπαρ Κοχμπά που έληξε το 135 μ.Χ., με τον ιουδαϊσμό να διασκορπίζεται σε μεγάλο βαθμό στη Διασπορά, σύμφωνα με έρευνα του αρχαιολόγου Simon Gibson. Τα εβραϊκά νοικοκυριά πριν από την εξορία διέθεταν εύλογα τόσο πέτρινα όσο και κεραμικά σκεύη κουζίνας, όπως έχουν διαπιστώσει οι αρχαιολόγοι με την πάροδο του χρόνου· το καθένα είχε τα πλεονεκτήματά του.
Τα κεραμικά είναι ελαφρύτερα και διακοσμούνται πιο εύκολα, αλλά σπάνε ευκολότερα αν πέσουν. Ωστόσο, η κατασκευή τους είναι απλούστερη από το σκάλισμα ενός μπολ σε βράχο. Από την άλλη πλευρά όμως, εάν το πέτρινο κύπελλό σας εκτεθεί σε ένα πτώμα ή σε έναν χοίρο, δεν χρειάζεται να σπαστεί και να πεταχτεί. Όλα αυτά συνηγορούν στο ότι τα λίθινα σκεύη ήταν δημοφιλή στην Αγία Πόλη της Ιερουσαλήμ κατά την περίοδο του Δευτέρου Ναού.
«Η Ιερουσαλήμ πρέπει να μνημονεύεται ως μια πόλη-Ναός», λέει ο Levy. «Ως εκ τούτου, πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής ήταν προσαρμοσμένες σε αυτήν την πραγματικότητα, και αυτό αντανακλάται ιδιαίτερα στη σχολαστική τήρηση των νόμων περί τελετουργικής ακαθαρσίας και καθαρότητας από τους κατοίκους και τους ηγέτες της πόλης».
Ο χώρος της ανασκαφής κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τείχους, όπου βρέθηκαν ένα εβραϊκό τελετουργικό λουτρό και θραύσματα κεραμικής. Φωτογραφία: Emil Aladjem/Αρχή Αρχαιοτήτων του Ισραήλ.
Πράγματι, η ρήση “η καθαρότητα εξαπλώθηκε στο Ισραήλ” επινοήθηκε μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Το πότε εισήχθη ο εξαγνισμός στην Εγγύς Ανατολή παραμένει ασαφές, όπως και το πώς επιτυγχανόταν πριν από την εφεύρεση του τελετουργικού λουτρού, αν και υπάρχουν βιβλικές αναφορές στον καθαρμό, όπως στο βιβλίο των Αριθμών 19, το οποίο περιγράφει την προετοιμασία ενός μείγματος «ύδατος καθαρμού» που περιλάμβανε τη στάχτη μιας κόκκινης αγελάδας, η οποία είχε θανατωθεί και αποτεφρωθεί με περίτεχνο τρόπο.
Τα πραγματικά λουτρά με τρεχούμενο νερό – ή ο εξαγνισμός μέσω εμβάπτισης σε λίμνη, φαίνεται να εμφανίστηκαν κατά την Ασμοναϊκή περίοδο. Ποιον εξυπηρετούσε το συγκεκριμένο λουτρό;
Πιθανότατα τους ντόπιους που τηρούσαν την «κουλτούρα της αγνότητας», καθώς και τους προσκυνητές της πόλης. Βρισκόταν κοντά στις κύριες εισόδους του συγκροτήματος του Ναού πριν από 2.000 χρόνια: Την Μεγάλη Γέφυρα στα βόρεια και την Αψίδα του Ρόμπινσον στα νότια, αναφέρει τηλεφωνικά ο Levy στην εφημερίδα Haaretz.
Στάχτες βρέθηκαν σε ένα 2000 ετών ιερό λουτρό που αποκαλύφθηκε κάτω από την Πλατεία του Δυτικού Τοίχου, σε μια ανακάλυψη που ανακοινώθηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2025. Φωτογραφία: Εμιλ Αλατζέμ/Αρχαιολογική Υπηρεσία του Ισραήλ
Όπως έχει γράψει ο Ζέεβ Σαφράι του Πανεπιστημίου Μπαρ-Ιλάν, κάθε κοινωνία έχει τους κανόνες της, και στις θρησκευτικές κοινωνίες, οι κανόνες είναι ο νόμος – για τους πιστούς, όχι για τους «άλλους» που ήταν ελεύθεροι να δειπνήσουν με χοιρινό σε κεραμικό πιάτο και να συνεχίσουν τη ζωή τους.
Θα είχε καταστεί κανόνας για τους ντόπιους και τους ευσεβείς να εξαγνίζονται μέσω της εμβάπτισης προτού εισέλθουν στον ιερό χώρο, τον οποίο οι Ρωμαίοι θα γκρέμιζαν το έτος 70, κλέβοντας τους θησαυρούς του και μεταφέροντάς τους στη Ρώμη για να καυχηθούν.
Καθώς ο Levy δείχνει στον ρεπόρτερ το μίκβε (εβραϊκό λουτρό εξαγνισμού), αρκετοί εργάτες συνεχίζουν να σκάβουν σε άλλα σημεία της τεράστιας αίθουσας που έχει αποκαλυφθεί κάτω από το κτίριο του Ιδρύματος του Δυτικού Τείχους.
Η ανασκαφή εκτείνεται περίπου στο μισό της Πλατείας του Δυτικού Τείχους. Το έργο ξεκίνησε κατά τα έτη της πανδημίας (2020-2021), όταν, αξιοποιώντας την απουσία επισκεπτών, οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν να κλείσουν μέρος της πλατείας για να πραγματοποιήσουν τις απαραίτητες εργασίες για τη διάνοιξη του τεράστιου χώρου ανασκαφής, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής δεκάδων πυλώνων και μιας ενισχυμένης οροφής για τη στήριξη του υπερκείμενου δαπέδου.
Σύμφωνα με τον Levy, οι αρχαιολόγοι έχουν φέρει στο φως αρκετά εντυπωσιακά ευρήματα, συμπεριλαμβανομένων κτιρίων και αντικειμένων από τη συνοικία Μαγκράμπι, τα οποία χρονολογούνται στην Οθωμανική, τη Βυζαντινή και τη Ρωμαϊκή περίοδο.
Τα κατάλοιπα ενός ρωμαϊκού λουτρού από τον 3ο ή 4ο αιώνα μ.Χ., εποχή κατά την οποία η Ιερουσαλήμ είχε μετονομαστεί σε Αιλία Καπιτωλίνα (Aelia Capitolina) και η είσοδος των Εβραίων στην πόλη είχε απαγορευτεί, βρίσκονταν μόλις λίγα μέτρα μακριά από το μίκβε.
Ο Levy πιστεύει ότι, έχοντας φτάσει στο στρώμα καταστροφής, θα είναι σε θέση να μάθουν περισσότερα για τη ζωή στην Ιερουσαλήμ πριν το 70 μ.Χ.
«Είμαι βέβαιος ότι θα ανακαλύψουμε περισσότερες δομές από την τελευταία περίοδο του Δευτέρου Ναού, και ελπίζω επίσης από την περίοδο των Ασμοναίων (2ος-1ος αιώνας π.Χ.),» είπε.
Ο Levy ανέφερε ότι η ομάδα σχεδιάζει επίσης να πραγματοποιήσει χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα σε δείγματα από το μικβέ. «Το φέραμε στο φως μόλις την περασμένη εβδομάδα, οπότε θα χρειαστεί χρόνος», σημείωσε χαρακτηριστικά.