Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο, η ισπανική κοινωνία εξακολουθεί να έρχεται αντιμέτωπη με τους μύθους και τις παρανοήσεις που άφησε πίσω του το καθεστώς. Από τις υποτιθέμενες «σημαντικές υποδομές» μέχρι τη ρομαντικοποιημένη εικόνα μιας τάχα ασφαλούς και ευημερούσας εποχής, η ιστορική πραγματικότητα αποδεικνύεται πολύ πιο σύνθετη και συχνά σκοτεινή.
Μια σειρά πρόσφατων άρθρων στο The Conversation επανεξετάζουν το παρελθόν, καταρρίπτοντας διαδεδομένες αντιλήψεις και φωτίζοντας πτυχές της καθημερινής ζωής που παρέμεναν στο περιθώριο.
Οι μύθοι γύρω από τα φράγματα και η προπαγάνδα του καθεστώτος
Ένα από τα πιο εδραιωμένα αφηγήματα της δικτατορίας ήταν πως το εκτεταμένο δίκτυο φραγμάτων και υδροηλεκτρικών έργων αποτελούσε προσωπικό «επίτευγμα» του Φράνκο. Ωστόσο, νέα έρευνα δείχνει ότι η πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετική: μεταξύ 50% και 70% του αποθηκευμένου νερού στην Ισπανία δεν ελέγχονταν από το κράτος ή από τους αγρότες, αλλά από τις ιδιωτικές ηλεκτρικές εταιρείες που είχαν τον πραγματικό έλεγχο. Η εικόνα των μεγάλων δημοσίων έργων ως «δώρο» του καθεστώτος προς τον λαό ήταν, ουσιαστικά, προπαγάνδα που εξυπηρετούσε την πολιτική νομιμοποίηση της δικτατορίας.
Η αντίφαση αυτή ανάμεσα στη ρητορική και στην πραγματικότητα δεν περιοριζόταν στις υποδομές. Διαπότιζε κάθε πλευρά της καθημερινής ζωής: δικαιώματα, προσωπικές ελευθερίες, ακόμη και την πιο ιδιωτική σφαίρα.
Η περίοδος του Φράνκο χαρακτηρίστηκε από βαθιά συστηματική καταστολή. Από τον Εμφύλιο μέχρι το 1975, χιλιάδες πολίτες υπέστησαν εκτελέσεις, βασανιστήρια, στρατοδικεία και καταναγκαστική εργασία. Πίσω από την «ομαλότητα» που ήθελε να προβάλλει το καθεστώς κρυβόταν ένα εκτεταμένο πλέγμα διαρκούς επιτήρησης και φόβου.
Το 1954, το καθεστώς τροποποίησε τον περίφημο νόμο περί «αλητείας και παρανομίας» χαρακτηρίζοντας τους ομοφυλόφιλους ως «επικίνδυνους». Αυτό οδήγησε εκατοντάδες ομοφυλόφιλους στη διαβόητη αγροτική αποικία της Τεφία στη Λανθαρότε, ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας με απάνθρωπες συνθήκες που έμεινε στη σκιά της δημόσιας μνήμης για δεκαετίες.
Ίσως κανείς δεν βίωσε τις συνέπειες της δικτατορίας τόσο σκληρά όσο οι γυναίκες. Η καθημερινότητά τους καθοριζόταν από έναν αυστηρά πατριαρχικό κώδικα, που ακύρωνε κάθε μορφή αυτονομίας. Για να ανοίξει μια γυναίκα τραπεζικό λογαριασμό, να εργαστεί, να ταξιδέψει ή να διαχειριστεί περιουσία απαιτούνταν η γραπτή άδεια του πατέρα ή του συζύγου της —η περιβόητη «άδεια γάμου».
Το διαζύγιο ήταν απαγορευμένο, εγκλωβίζοντας πολλές γυναίκες σε κακοποιητικές σχέσεις χωρίς καμία νόμιμη διέξοδο.
Εκείνες που δεν προσαρμόζονταν στο κυρίαρχο «ιδανικό» της υποτακτικής, ηθικής συζύγου μπορούσαν να οδηγηθούν σε ένα θεσμικό σύστημα «ηθικής σωφρονισμού» που λειτουργούσε από το 1941 μέχρι το 1985, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο! Ο θεσμός αυτός είχε ως στόχο τη «συμμόρφωση» των γυναικών μέσα από καταπίεση, περιορισμό και ιδεολογική προπαγάνδα.
Ακόμη και ιδρύματα που παρουσιάζονταν ως φιλανθρωπικά έκρυβαν μέσα τους βία και απανθρωπιά. Η «Μaternidad de Les Corts» στη Βαρκελώνη, που υποτίθεται ότι στήριζε ανύπαντρες μητέρες και εγκαταλελειμμένα βρέφη, λειτουργούσε με βαθιά στιγματιστικές πρακτικές. Οι μοναχές χαρακτήριζαν τις γυναίκες με όρους όπως «ανώμαλη», «πολύ χαζή», «μαύρη», «καθυστερημένη», αποτυπώνοντας θεσμικό ρατσισμό και κοινωνικό αποκλεισμό. Πλήθος μαρτυριών αναφέρει κακοποιήσεις, απάνθρωπες συνθήκες και ένα σύστημα που ενίσχυε το τραύμα αντί να προσφέρει φροντίδα.
Το καθεστώς άφησε ίχνη που επιβίωσαν πολύ πέρα από το τέλος του. Ο ίδιος ο Φράνκο παρέμεινε ενταφιασμένος μέχρι το 2019, σε ένα τεράστιο μνημείο χτισμένο με την εργασία πολιτικών κρατουμένων.
Η απομάκρυνση των λειψάνων του άνοιξε τον δρόμο για μια διαδικασία επανανοηματοδότησης του χώρου, που πιθανότατα θα περιλαμβάνει την ανάδειξη των θυμάτων της δικτατορίας και την απομάκρυνση των στοιχείων που εξακολουθούν να δοξάζουν το καθεστώς.
Μισό αιώνα μετά τον θάνατο του δικτάτορα, η Ισπανία έχει μεταμορφωθεί: στα δικαιώματα, στις κοινωνικές αξίες, στις σχέσεις φύλου, στη δημόσια συζήτηση για την ψυχική υγεία. Παρά τις νέες προκλήσεις που γεννούν οι σημερινές κοινωνικές ανισότητες, η σύγκριση των δεικτών ζωής, ελευθεριών και θεσμικής προστασίας αποδεικνύει πως η δημοκρατία επέτρεψε μια βαθιά και αναγκαία πρόοδο.
Τα νέα πολιτικά αφηγήματα που αναπολούν τον Φρανκισμό —ιδιαίτερα μεταξύ νέων— βασίζονται συχνά σε επιλεκτικές μνήμες νοσταλγών του οι οποίοι μέσα από κοινωνικά δίκτυα απλοποιούν την πραγματικότητα.
Όμως, η ιστορική τεκμηρίωση παραμένει αδιάψευστη: το παρελθόν αυτό χτίστηκε πάνω σε σιωπές, απαγορεύσεις και συστηματική καταπίεση.
Σε μια εποχή που ο δημόσιος διάλογος πολώνεται εύκολα, η επιστροφή στα αρχεία, στα τεκμήρια και στις μαρτυρίες θυμάτων είναι ίσως ο σημαντικότερος τρόπος για να θυμόμαστε τι πραγματικά συνέβη και γιατί δεν πρέπει να επαναληφθεί.