Κάθε Δεκέμβρη, ο Γκριντς, αυτός ο μοχθηρός χαρακτήρας των Χριστουγέννων, επιστρέφει στις οθόνες μας. Πράσινος, σκυθρωπός, απομονωμένος στο βουνό του, παρακολουθεί από απόσταση έναν κόσμο που βυθίζεται σε φωτάκια, κάλαντα και συλλογικό ενθουσιασμό.
Η φιγούρα του λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι τα Χριστούγεννα δεν γεννούν τα ίδια συναισθήματα σε όλους. Κάτω από τη λαμπερή επιφάνεια μιας γιορτής που παρουσιάζεται ως κατεξοχήν χαρούμενη, συχνά κρύβονται εντάσεις, αμηχανία και συμπεριφορές που κάθε άλλο παρά «γιορτινές» είναι.
Η επιστήμη έχει προσπαθήσει να αποτυπώσει ακόμη και το λεγόμενο «χριστουγεννιάτικο πνεύμα». Έρευνες νευροαπεικόνισης έχουν δείξει ότι άτομα που έχουν μεγαλώσει με αυτή την παράδοση παρουσιάζουν διαφορετικά μοτίβα εγκεφαλικής ενεργοποίησης όταν βλέπουν χριστουγεννιάτικες εικόνες, σε σύγκριση με όσους δεν τη βιώνουν πολιτισμικά, αναφέρει το The Conversation.
Οι αντιδράσεις αυτές συνδέονται με θετικά συναισθήματα και την αίσθηση του «ανήκειν». Με απλά λόγια, τα Χριστούγεννα δεν είναι ουδέτερα: ενεργοποιούν διαφορετικά συναισθηματικά σενάρια.
Όταν στο τραπέζι κάθονται ο ναρκισσισμός και ο μακιαβελισμός
Η έρευνα γύρω από την αποκαλούμενη «Σκοτεινή Τριάδα» της προσωπικότητας –υποκλινική ψυχοπάθεια, ναρκισσισμός και μακιαβελισμός– δεν αφορά απαραίτητα βίαιους ανθρώπους. Περιγράφει, κυρίως, άτομα που επεξεργάζονται διαφορετικά την ενσυναίσθηση και τις κοινωνικές σχέσεις.
Η υποκλινική ψυχοπάθεια συνδέεται με μειωμένη ενσυναίσθηση και με αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν «προκοινωνική απάθεια»: απροθυμία να βοηθήσει κανείς όταν το κόστος υπερβαίνει το όφελος. Ο ναρκισσισμός σχετίζεται με την αναζήτηση κύρους και επιβεβαίωσης, ενώ ο μακιαβελισμός με τη χρήση των άλλων ως μέσο για έναν σκοπό.
Τα Χριστούγεννα λειτουργούν συχνά ως μεγεθυντικός φακός αυτών των διαφορών. Για πολλούς ανθρώπους, οι γιορτές είναι αφορμή γενναιοδωρίας και συναισθηματικής σύνδεσης. Για άλλους, είναι ένα κοινωνικό σενάριο που ακολουθείται περισσότερο από υποχρέωση παρά από εσωτερική επιθυμία. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δεύτεροι θα φερθούν απαραίτητα άσχημα. Μπορεί να συνεργαστούν και να δείξουν «καλή διάθεση» όταν υπάρχει ανταμοιβή: κοινωνική αναγνώριση, μελλοντική ανταπόδοση ή βελτίωση της εικόνας τους.
Ο Δεκέμβριος για κάποιες ομάδες είναι εταιρικά τραπέζια, οικογενειακά δείπνα, ανταλλαγές δώρων, φιλανθρωπικές δράσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά γίνονται πιο ορατά. Σύγχρονες θεωρίες διακρίνουν δύο μορφές ναρκισσισμού: την «εξωστρεφή» μορφή της επιδίωξης θαυμασμού και τη «συγκρουσιακή» μορφή της αντιπαλότητας. Στις γιορτές, η πρώτη μπορεί να εκδηλωθεί ως γενναιοδωρία όταν υπάρχει κοινό που παρακολουθεί. Η δεύτερη, όμως, συχνά οδηγεί σε ψυχρότητα, ανταγωνισμό ή συγκρούσεις, ιδίως σε οικογενειακά τραπέζια.
Δεν είναι σπάνιο οι εντάσεις να προκύπτουν όχι από το ίδιο το κλίμα, αλλά από μικρές κινήσεις διεκδίκησης προσοχής: καθυστερήσεις όχι τυχαίες, δραματοποίηση παλιών παραπόνων, σιωπή ως μορφή τιμωρίας. Δεν αναζητείται πάντα αγάπη· συχνά αναζητείται ένας αντίκτυπος. Έρευνες έχουν δείξει ότι ορισμένες μορφές ναρκισσισμού συνδέονται με την ανάγκη επιβεβαίωσης ξανά και ξανά, της σημασίας του ατόμου, ιδιαίτερα όταν η προσοχή της οικογένειας στρέφεται αλλού.
Επιπλέον, τα Χριστούγεννα μπορούν να εντείνουν τις οικογενειακές δυναμικές. Σε ορισμένα σπίτια, παγιωμένα μοτίβα σχέσεων διογκώνονται: η ανάγκη για προσοχή, η ευαισθησία στο αίσθημα του αποκλεισμού ή η επιδίωξη ελέγχου πάνω στους άλλους γίνονται πιο έντονες. Σε τέτοια πλαίσια, κάποιοι άνθρωποι αντιδρούν αρνητικά στη χαρά των γύρω τους, μετατρέπουν τα σχέδια σε αφορμές σύγκρουσης ή μεταμορφώνουν στιγμές γιορτής –όπως το άνοιγμα των δώρων– σε μικρές σκηνές δράματος.
Τα δώρα αποτελούν ένα ακόμη αποκαλυπτικό πεδίο. Δεν έχουν όλοι όσοι δωρίζουν την ίδια πρόθεση. Μελέτες σε ζευγάρια δείχνουν ότι άτομα με αυξημένα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά τείνουν να προσφέρουν δώρα που ενισχύουν τόσο τη σχέση όσο και το προσωπικό τους κύρος. Η ανάγκη για θαυμασμό συνδέεται με μεγαλύτερη προθυμία προσφοράς. Η αντιπαλότητα, αντίθετα, σχετίζεται με μικρότερη διάθεση και λιγότερο αυθεντικό ενδιαφέρον.
Παρόμοια μοτίβα εμφανίζονται και στη φιλανθρωπία. Έρευνες για την «Τετράδα» που αναφέραμε πιο πάνω (που περιλαμβάνει και τον σαδισμό) δείχνουν ότι άτομα που έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά δίνουν προτεραιότητα στο προσωπικό όφελος και στη δημόσια αναγνώριση, ακόμη και όταν πρόκειται για πράξεις αλληλεγγύης.
Τελικά, τα Χριστούγεννα λειτουργούν ως συναισθηματικός ενισχυτής. Δεν μας κάνουν καλύτερους ή χειρότερους· μας κάνουν πιο ορατούς. Όσοι είναι ζεστοί, γίνονται πιο ζεστοί. Όσοι λειτουργούν με στρατηγική, πιο υπολογιστικοί. Η αποδοχή αυτής της συναισθηματικής ποικιλίας ίσως είναι το πρώτο βήμα για να αντέξουμε –και να κατανοήσουμε– τους «Γκριντς» γύρω μας, αλλά και να θυμηθούμε ότι η πραγματική καλοσύνη δεν επιβάλλεται ούτε προγραμματίζεται.