Τα γκρίζα μαλλιά τα έχουμε συνηθίσει ως το πιο κλασικό σημάδι γήρανσης. Είναι αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη και μας θυμίζει πως τα χρόνια περνούν. Ads Όμως νέα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι αυτές οι λευκές/γκρίζες τρίχες μπορεί να είναι κάτι πολύ βαθύτερο: Ένα ορατό αποτύπωμα των αμυντικών μηχανισμών του οργανισμού μας απέναντι στον καρκίνο, όπως διευκρινίζει σε άρθρο του το theconversation.
Μια πρόσφατη μελέτη σε ποντίκια φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο το σώμα διαχειρίζεται τη βλάβη στο DNA των κυττάρων – μια διαδικασία που βρίσκεται στον πυρήνα τόσο της γήρανσης όσο και της καρκινογένεσης.
Στη γήρανση, η συσσωρευμένη βλάβη αποδυναμώνει σταδιακά τη λειτουργία των κυττάρων. Στον καρκίνο, ελαττωματικά ή ανεπαρκώς «διορθωμένα» κύτταρα ξεφεύγουν από τον έλεγχο και πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα, σχηματίζοντας όγκους. Ads Μέσα από αυτή τη μελέτη, οι επιστήμονες εντόπισαν μια απρόσμενη σύνδεση ανάμεσα στο γκριζάρισμα των μαλλιών και στους μηχανισμούς που εμποδίζουν την εμφάνιση θανατηφόρων καρκίνων, όπως το μελάνωμα.
Τα βλαστοκύτταρα που δίνουν χρώμα στα μαλλιά
Στην καρδιά αυτής της ιστορίας βρίσκονται τα μελανοκυτταρικά βλαστοκύτταρα. Αυτά ζουν βαθιά μέσα στους θύλακες των τριχών και λειτουργούν σαν «αποθήκη» για τα μελανοκύτταρα – τα κύτταρα που παράγουν μελανίνη, δηλαδή τη χρωστική που δίνει χρώμα στα μαλλιά και στο δέρμα.
Σε φυσιολογικές συνθήκες, τα μελανοκυτταρικά βλαστοκύτταρα ενεργοποιούνται κυκλικά, σε συγχρονισμό με τους κύκλους ζωής της τρίχας (ανάπτυξη, ανάπαυση, πτώση). Κάθε φορά που ξεκινάει ένας νέος κύκλος ανάπτυξης, μέρος αυτών των βλαστοκυττάρων ωριμάζει σε μελανοκύτταρα, γεμίζοντας τη νέα τρίχα με χρωστική. Γι’ αυτό και τα μαλλιά μας διατηρούν το φυσικό τους χρώμα για πολλά χρόνια.
Ταυτόχρονα, όμως, τα κύτταρά μας δέχονται καθημερινά πλήθος «επιθέσεων» στο DNA τους: Από την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου, από χημικές ουσίες, αλλά και από τις ίδιες τις μεταβολικές διεργασίες του οργανισμού. Αυτή η κυτταρική βλάβη είναι βασικός παράγοντας τόσο για τη γήρανση όσο και για την εμφάνιση καρκίνων, όπως το μελάνωμα του δέρματος.
Όταν το DNA χαλάει, τα μαλλιά γκριζάρουν – αλλά το σώμα προστατεύεται
Η νέα μελέτη δείχνει τι συμβαίνει όταν τα μελανοκυτταρικά βλαστοκύτταρα, μέσα στο προστατευτικό τους «περιβάλλον» στον θύλακο της τρίχας, υποστούν σοβαρή βλάβη στο DNA – ειδικά ένα είδος βλάβης που ονομάζεται «διπλό θραύσμα έλικας» (double-strand break).
Σε αυτήν την περίπτωση, τα βλαστοκύτταρα δεν συνεχίζουν απλώς τη ζωή τους σαν να μη συνέβη τίποτα. Μπαίνουν σε μια διαδικασία που οι ερευνητές ονομάζουν «seno-differentiation»: ουσιαστικά, αποφασίζουν να ωριμάσουν οριστικά σε μελανοκύτταρα, δηλαδή σε πλήρως διαφοροποιημένα κύτταρα, και έτσι βγαίνουν από την «δεξαμενή» των βλαστοκυττάρων.
Το αποτέλεσμα; Αυτή η απόθεμα-δεξαμενή αδειάζει σταδιακά, η παραγωγή νέων μελανοκυττάρων μειώνεται και η τρίχα χάνει τη χρωστική της – γίνεται γκρίζα ή λευκή.
Όμως, από πλευράς άμυνας του οργανισμού, αυτό δεν είναι αποτυχία – είναι μια έξυπνη θυσία. Με το να «σπρώχνει» τα βλαστοκύτταρα με κατεστραμμένο DNA να ωριμάσουν και να βγουν από τον κύκλο ανανέωσης, το σώμα αποτρέπει τη συσσώρευση μεταλλάξεων σε κύτταρα που πολλαπλασιάζονται.
Με άλλα λόγια, μειώνει τον κίνδυνο να εξελιχθούν κάποια από αυτά σε καρκινικά.
Κάθε γκρίζα τρίχα, λοιπόν, μπορεί να ιδωθεί – με ολίγη ποιητική άδεια – σαν μια μικρή νίκη αυτοπροστασίας: Ένα κύτταρο που «προτίμησε» να αποσυρθεί, παρά να γίνει εν δυνάμει όγκος.
Όταν ο μηχανισμός αποτυγχάνει: H άλλη πλευρά του νομίσματος
Η ιστορία, όμως, έχει και σκοτεινή πλευρά. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι δεν οδηγούν όλα τα είδη βλάβης στο ίδιο προστατευτικό μονοπάτι.
Στα πειράματα, εξέθεσαν τα μελανοκυτταρικά βλαστοκύτταρα ποντικών σε ισχυρά καρκινογόνα χημικά και σε έντονη UV ακτινοβολία. Εκεί, παραδόξως, τα βλαστοκύτταρα δεν μπήκαν στη διαδικασία «θυσίας» και γκριζαρίσματος.
Αντίθετα, σήματα από τους γύρω ιστούς φαίνεται ότι τα ενθάρρυναν να συνεχίσουν να αυτο-ανανεώνονται και να διαιρούνται, παρόλο που έφεραν ήδη βλάβες στο DNA τους.
Έτσι δημιουργήθηκε το ιδανικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη μελανώματος: Ένα σύνολο βλαστοκυττάρων, θεμελιωδώς αλλοιωμένων, που όμως δεν εξουδετερώνονται, αλλά επιμένουν και πολλαπλασιάζονται.
Το κρίσιμο συμπέρασμα είναι ότι η «μοίρα» αυτών των βλαστοκυττάρων εξαρτάται όχι μόνο από το είδος της βλάβης που υφίστανται, αλλά και από τα χημικά και μοριακά σήματα του μικροπεριβάλλοντός τους.
Σε κάποιες συνθήκες, η προεπιλογή είναι η ασφαλής αποχώρηση – που οδηγεί σε γκριζάρισμα. Σε άλλες, κυριαρχούν μηνύματα που τα κρατούν σε κατάσταση πολλαπλασιασμού, ανοίγοντας την πόρτα στον καρκίνο.
Οι επιστήμονες μιλούν για «ανταγωνιστικές μοίρες»: Το ίδιο είδος κυττάρων μπορεί να καταλήξει είτε να προστατεύει τον οργανισμό θυσιάζοντας το χρώμα των μαλλιών, είτε να συμβάλει στη δημιουργία ενός μελανώματος, ανάλογα με το πλαίσιο.
Γκρίζα μαλλιά και καρκίνος: Δύο όψεις του ίδιου αγώνα
Τα ευρήματα αυτά αναγκάζουν τους ερευνητές να δουν το γκριζάρισμα και το μελάνωμα όχι ως δύο άσχετα φαινόμενα, αλλά ως διαφορετικά δυνατά αποτελέσματα του ίδιου βασικού αγώνα: Της συνεχούς προσπάθειας του σώματος να ανανεώνει τους ιστούς του χωρίς να αφήνει τον καρκίνο να ξεφύγει.
Το γκρίζο μαλλί δεν είναι «ασπίδα» κατά του καρκίνου από μόνο του. Είναι, όμως, παραπροϊόν ενός προστατευτικού μηχανισμού που αφαιρεί από την κυκλοφορία βλαστοκύτταρα με ύποπτο DNA. Όταν αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί καλά, πληρώνουμε το κόστος στο αισθητικό επίπεδο, αλλά κερδίζουμε σε ασφάλεια.
Όταν, αντίθετα, τα συστήματα ελέγχου υπονομεύονται ή «πειράζονται» από καρκινογόνες ουσίες ή από το ευρύτερο παθολογικό περιβάλλον ενός όγκου, τότε τα κατεστραμμένα βλαστοκύτταρα επιβιώνουν, διαιρούνται και γίνονται το σπόρο από τον οποίο μπορεί να αναπτυχθεί ένας καρκίνος.
Αυτό το πλαίσιο βοηθά να καταλάβουμε και γιατί ο κίνδυνος καρκίνου αυξάνεται με την ηλικία: Όσο περισσότερο συσσωρεύεται βλάβη και όσο περισσότερο εξαντλούνται ή «μπερδεύονται» οι μηχανισμοί διόρθωσης, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα κάποιο κύτταρο να ξεφύγει από τον έλεγχο.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για εμάς
Προς το παρόν, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί: Τα περισσότερα δεδομένα προέρχονται από πειράματα σε ποντίκια. Απομένει να δούμε με σαφήνεια αν τα μελανοκυτταρικά βλαστοκύτταρα στους ανθρώπους λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο – και σε ποιο βαθμό.
Οι διαφορές ανάμεσα στα είδη, οι ιδιαιτερότητες του ανθρώπινου τρόπου ζωής και της γενετικής μας κάνουν την εικόνα πιο περίπλοκη.
Ωστόσο, οι ανακαλύψεις αυτές ανοίγουν ενδιαφέρουσες προοπτικές τόσο για την έρευνα του καρκίνου όσο και για την επιστήμη της γήρανσης.
Αν καταφέρουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα σήματα που «σπρώχνουν» ένα βλαστοκύτταρο είτε προς την ασφαλή διαφοροποίηση είτε προς τον επικίνδυνο ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό, ίσως στο μέλλον να μπορέσουμε να ενισχύσουμε φαρμακευτικά τους φυσικούς μας μηχανισμούς αυτοπροστασίας.
Αυτό θα μπορούσε, θεωρητικά, να μειώσει τον κίνδυνο καρκίνου σε μεγαλύτερες ηλικίες ή να εξηγήσει γιατί κάποιοι άνθρωποι αναπτύσσουν μελάνωμα χωρίς να έχουν τους κλασικούς παράγοντες κινδύνου.
Θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει στο να καταλάβουμε καλύτερα γιατί στην τρίτη ηλικία συχνά βλέπουμε ταυτόχρονα εκφυλιστικά φαινόμενα (γήρανση ιστών) και αυξημένη συχνότητα καρκίνων: Είναι δύο πλευρές της ίδιας, δύσκολης ισορροπίας. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία των γκρίζων μαλλιών φαίνεται πως δεν είναι απλώς θέμα ματαιοδοξίας ή αισθητικής. Είναι η ιστορία μιας εξελικτικά «σοφής» στρατηγικής: Του πώς ο οργανισμός μας προτιμά μερικές φορές να θυσιάσει λίγη χρωστική –ένα βλαστοκύτταρο εδώ, μια τούφα εκεί– για να προστατεύσει το σύνολο.
Ίσως, λοιπόν, την επόμενη φορά που θα εντοπίσουμε μια νέα γκρίζα τρίχα, να τη δούμε και ως ένα διακριτικό σημάδι ότι οι εσωτερικοί μας φρουροί εξακολουθούν να κάνουν τη δουλειά τους.
