Γεωλογική αποκάλυψη: Επιστήμονες εξηγούν πώς η Ιβηρική Χερσόνησος περιστρέφεται σαν… ρολόι
Μια μελέτη ενσωματώνει, για πρώτη φορά, σεισμικά και δορυφορικά δεδομένα για να χαρακτηρίσει τα σύνθετα όρια μεταξύ της Ευρασιατικής και της Αφρικανικής τεκτονικής πλάκας στη δυτική Μεσόγειο, προσδιορίζοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια τις διαδικασίες σύγκρουσης και διαφυγής του φλοιού που παραμορφώνουν τη νοτιοδυτική Ιβηρική Χερσόνησο.
Η Ιβηρική Χερσόνησος, ένα φαινομενικά στατικό τμήμα «αγκυροβολημένο» στο νοτιοδυτικό τμήμα της Ευρώπης, υφίσταται μια συνεχή και εξαιρετικά αργή περιστροφική κίνηση, μια δεξιόστροφη στροφή που τώρα έχει επιβεβαιωθεί και ποσοτικοποιηθεί με πρωτοφανή λεπτομέρεια. Αυτό το συμπέρασμα αποτελεί το κεντρικό αποτέλεσμα της έρευνας με επικεφαλής τον Asier Madarieta Txurruka, ερευνητή στο Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου της Χώρας των Βάσκων (EHU), του οποίου η εργασία κατάφερε να χαρακτηρίσει τις πιο σημαντικές δυναμικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά μήκος του διάχυτου και εξαιρετικά σύνθετου ορίου μεταξύ της Ευρασιατικής και της Αφρικανικής τεκτονικής πλάκας νότια της χερσονήσου.
Η μελέτη, που χρηματοδοτήθηκε από την Κυβέρνηση των Βάσκων και πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Παλέρμο και το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας, βασίζεται σε μια ολοκληρωμένη ανάλυση δύο θεμελιωδών πηγών πληροφόρησης για τη σύγχρονη γεωδυναμική: τα αρχεία σεισμών που έχουν καταγραφεί τις τελευταίες δεκαετίες και τα δεδομένα παραμόρφωσης της επιφάνειας που αποκτήθηκαν μέσω δορυφορικής παρατήρησης.
Η σύγκλιση μεταξύ της Ευρασιατικής πλάκας και της Αφρικανικής πλάκας, που προχωρά με ρυθμό μεταξύ 4 και 6 χιλιοστών ετησίως, δεν κατανέμεται ομοιόμορφα κατά μήκος του εκτεταμένου ορίου τους. Ενώ αυτό το όριο ορίζεται σαφώς στον Ατλαντικό Ωκεανό και κατά μήκος του αλγερινού περιθωρίου, νότια της Ιβηρικής Χερσονήσου γίνεται δυσδιάκριτο μέσα σε μια περιοχή χαοτικής αλληλεπίδρασης και υψηλής σεισμικότητας, όπου ο τομέας Αλμποράν παίζει καθοριστικό ρόλο.
Γεωδυναμικό μοντέλο της Ιβηρικής και της Βορειοδυτικής Αφρικής. Απεικονίζονται οι τέσσερις τομείς κατά μήκος του ορίου της πλάκας Ευρασίας-Αφρικής. Τα πλαίσια αντιπροσωπεύουν τους πιο αντιπροσωπευτικούς άξονες τάσης και παραμόρφωσης σε κάθε περιοχή. Ο αριθμός δίπλα στα στερεογραφήματα υποδεικνύει την αναλογία τάσης (R). Φωτογραφία: A. Madarieta-Txurruka et al. 2026
Οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι η Ιβηρική Χερσόνησος περιστρέφεται αργά δεξιόστροφα
Αυτός ο τομέας, μια μικροπλάκα ή τμήμα λιθόσφαιρας με δική του συμπεριφορά, κινείται προς τα δυτικά, σχηματίζοντας το ενεργό τόξο του Γιβραλτάρ που συνδέει τις οροσειρές των Βετικών και του Ριφ. Η ακριβής φύση του ορίου σε αυτή την περιοχή αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής συζήτησης εδώ και χρόνια.
Η εργασία του Madarieta και της ομάδας του προσφέρει τώρα μια σαφέστερη εικόνα υπολογίζοντας και συγκρίνοντας τα πεδία τάσης που προέρχονται από τη σεισμικότητα με τα πεδία παραμόρφωσης που μετρώνται από το διάστημα. Τα πρώτα αποκαλύπτουν τις βαθιές δυνάμεις που δρουν εντός του φλοιού της Γης, ενώ τα τελευταία δείχνουν πώς η επιφάνεια ανταποκρίνεται και παραμορφώνεται κάτω από αυτές τις δυνάμεις.
Η συστηματική σύγκριση αποκαλύπτει μια διαφοροποιημένη δυναμική στις δύο πλευρές του Στενού του Γιβραλτάρ. Ανατολικά του στενού, η παραμόρφωση που δημιουργείται από την εκκολαπτόμενη σύγκρουση μεταξύ των ευρασιατικών και αφρικανικών περιθωρίων απορροφάται αποτελεσματικά από τον φλοιό που σχηματίζει το τόξο του Γιβραλτάρ. Αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί ως ανάχωμα, αποτρέποντας σε μεγάλο βαθμό τη μετάδοση των συμπιεστικών τάσεων προς το εσωτερικό της Ιβηρικής Χερσονήσου.
Η κατάσταση αλλάζει δραματικά δυτικά του στενού. Εκεί, σύμφωνα με τα δεδομένα που παρουσιάζονται σε αυτή τη μελέτη, συμβαίνει μια πιο άμεση σύγκρουση μεταξύ του ιβηρικού μπλοκ—μέρος της Ευρασιατικής πλάκας—και της Αφρικανικής πλάκας.
Αυτή η μετωπική επαφή, στερούμενη της ίδιας απορροφητικής ικανότητας που επιδεικνύει το τόξο του Γιβραλτάρ, διευκολύνει τη μετάδοση των τεκτονικών τάσεων προς τη νοτιοδυτική περιοχή της Ιβηρικής. Το αποτέλεσμα είναι μια επίμονη ώθηση σε αυτήν την περιοχή η οποία, δρώντας σε μια μη άκαμπτη ηπειρωτική γεωμετρία, δημιουργεί τη ροπή που απαιτείται για να οδηγήσει τη δεξιόστροφη περιστροφή ολόκληρης της χερσονήσου. Η περιστροφή, με μέγεθος της τάξης του χιλιοστού ανά έτος αλλά σταθερή σε γεωλογικές κλίμακες, αντιπροσωπεύει την παρατηρήσιμη απόκριση σε αυτήν τη διαμόρφωση των ασύμμετρων δυνάμεων.
Πέρα από την επιβεβαίωση αυτής της κίνησης, η έρευνα έχει άμεση και πρακτική επίπτωση στην αξιολόγηση του σεισμικού κινδύνου. Ο εντοπισμός ενεργών ρηγμάτων—εκείνων των γεωλογικών δομών που είναι ικανές να δημιουργήσουν σημερινούς σεισμούς—αποτελεί πρόκληση σε περιοχές διάχυτης παραμόρφωσης όπως η νοτιοδυτική Ιβηρική. Υπάρχουν περιοχές, σημειώνει ο Madarieta, όπου καταγράφεται σημαντική παραμόρφωση ή όπου συμβαίνουν σεισμοί, ωστόσο παραμένει άγνωστο ποια συγκεκριμένη τεκτονική δομή τους προκαλεί.
Τα νέα πεδία τάσης και παραμόρφωσης χρησιμεύουν ως χάρτης προσανατολισμού για τους γεωλόγους, υποδεικνύοντας ποιες περιοχές απαιτούν λεπτομερείς μελέτες για τον εντοπισμό και τον χαρακτηρισμό αυτών των κρυφών ρηγμάτων. Ο απώτερος στόχος είναι να προσδιοριστεί η ακριβής γεωμετρία αυτών των πτυχώσεων και ρηγμάτων, να προβλεφθεί η κινηματική τους, να εκτιμηθούν οι τύποι των σεισμών που μπορεί να προκαλέσουν και να υπολογιστούν τα πιθανά μεγέθη που θα μπορούσαν να φτάσουν.
Αυτό είναι ένα ουσιαστικό βήμα για έργα όπως η Βάση Δεδομένων Ενεργών Ρηγμάτων του Τεταρτογενούς της Ιβηρικής (QAFI), η οποία εξακολουθεί να περιέχει μεγάλα κενά σε περιοχές όπως τα δυτικά Πυρηναία ή, συγκεκριμένα, τον δυτικό τομέα του τόξου του Γιβραλτάρ, μεταξύ των επαρχιών του Κάδιθ και της Σεβίλλης. Η μελέτη υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη για ολοκληρωμένες γεωλογικές και γεωφυσικές έρευνες σε αυτά τα εδάφη για τον εντοπισμό και την αξιολόγηση του σεισμικού δυναμικού των δομών που ευθύνονται για τη μετρούμενη παραμόρφωση.
Ο Madarieta υπενθυμίζει κάτι κρίσιμο σχετικά με τη χρονική κλίμακα που αφορά αυτήν την επιστήμη. Οι γεωδυναμικές διεργασίες εκτυλίσσονται σε εκατομμύρια χρόνια, ενώ τα όργανα που επιτρέπουν ακριβείς μετρήσεις—σύγχρονοι σεισμογράφοι και αστερισμοί δορυφόρων πλοήγησης και παρατήρησης—παρέχουν δεδομένα που, στην καλύτερη περίπτωση, καλύπτουν μόνο τις τελευταίες δεκαετίες Τα αρχεία σεισμών υψηλής ακρίβειας έχουν γίνει ευρέως διαθέσιμα μόνο από το 1980, και τα δορυφορικά δεδομένα υψηλής ανάλυσης από τη συμβολομετρία ραντάρ (InSAR) και παγκόσμιο εντοπισμό θέσης (GNSS) είναι διαθέσιμα μόνο από το 1999. Αυτό που παρατηρούν σήμερα οι επιστήμονες είναι, επομένως, ένα απειροελάχιστο παράθυρο—μια στιγμή σε γεωλογικό χρόνο εντός μιας εξαιρετικά μακράς διαδικασίας.
Αυτός ο περιορισμός ενισχύει την εγκυρότητα της μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε: η ενσωμάτωση όλων των διαθέσιμων πηγών πληροφοριών—σεισμολογίας, γεωδαισίας, γεωλογίας πεδίου—είναι ο μόνος τρόπος για να αποκτηθεί μια αξιόπιστη, έστω και στιγμιαία, εικόνα της τρέχουσας δυναμικής. Η βάση δεδομένων που δημιουργήθηκε σε αυτό το έργο συμπληρώνει και επεκτείνει τις υπάρχουσες, αυξάνοντας τη σταθερότητα των αποτελεσμάτων.
Το μέλλον, σημειώνει ο ερευνητής, υπόσχεται εκθετική ανάπτυξη στην ποσότητα και την ποιότητα των δεδομένων, επιτρέποντας πιο ακριβείς υπολογισμούς παραμόρφωσης ακόμη και σε περιοχές που σήμερα στερούνται επαρκών πληροφοριών.
Επί του παρόντος, χάρη σε μια μεταδιδακτορική υποτροφία από την Κυβέρνησης των Βάσκων, ο Asier Madarieta συνεχίζει να ακολουθεί αυτή τη γραμμή έρευνας κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, ένα κορυφαίο κέντρο για τη μελέτη της γεωδυναμικής της Μεσογείου. Το έργο του ίδιου και της ομάδας του, χαρτογραφεί με μεγαλύτερη σαφήνεια τις δυνάμεις που διαμορφώνουν τη νότια Ιβηρική Χερσόνησο και σκιαγραφεί το μονοπάτι που πρέπει να ακολουθήσει η επιστημονική κοινότητα για να ξεδιαλύνει τα μυστικά ενός από τα πιο αινιγματικά και σεισμικά ενεργά τεκτονικά όρια της Ευρώπης.