Νέα έρευνα δείχνει ότι η ανάπτυξη του εγκεφάλου δεν είναι γραμμική – δηλαδή μία ευθεία γραμμή που οδεύει «ανοδικά μέχρι να σταματήσει» – το αντίθετο μάλιστα, καθώς υπάρχουν διακριτές φάσεις, με δική τους «αρχιτεκτονική» και λογική.
Η μεγάλη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Communications κατέγραψε τέσσερα μεγάλα σημεία καμπής στη δομή του ανθρώπινου εγκεφάλου: Γύρω στα 9, στα 32, στα 66 και στα 83 έτη, χωρίζοντας ουσιαστικά τη ζωή μας σε πέντε διακριτές «εποχές» εγκεφαλικής αυτο-οργάνωσης.
Η επικεφαλής της μελέτης, Αλέξα Μάουσλι από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, τονίζει ότι δεν υπάρχει ένα «σωστό» και «λάθος» μοντέλο εγκεφάλου: «Ο εγκέφαλος αναμένεται να λειτουργεί διαφορετικά σε διαφορετικές ηλικίες. Δεν υπάρχει μία ιδανική μορφή. Αυτό που έχει σημασία είναι να καταλάβουμε τι είναι φυσιολογικό για κάθε στάδιο ζωής».
Οι ερευνητές ανέλυσαν περίπου 4.000 απεικονίσεις εγκεφάλου από υγιείς ανθρώπους ηλικίας 0 έως 90 ετών και εντόπισαν τα σημεία όπου αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο «δικτυώνεται» ο εγκέφαλος στο σύνολό του.
Από τη γέννηση μέχρι περίπου τα 9 χρόνια, ο εγκέφαλος είναι σε μια φάση έντονης δραστηριότητας.
Δημιουργούνται και σταθεροποιούνται τεράστιοι αριθμοί συνδέσεων, αυξάνονται γκρίζα και λευκή ουσία, γίνονται μαζικές αναδιατάξεις στις συνάψεις.
Το παράδοξο εύρημα; Παρότι το δίκτυο του εγκεφάλου γίνεται πιο πυκνό, συνολικά γίνεται λιγότερο αποδοτικό: χρειάζεται περισσότερο «χρόνο» για να ταξιδέψει η πληροφορία από μια περιοχή στην άλλη.
Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι ίσως αυτό σχετίζεται με τη γνωστή διαδικασία όπου ο εγκέφαλος στην αρχή φτιάχνει περισσότερες συνδέσεις απ’ όσες χρειάζεται και στη συνέχεια «κλαδεύει» τις περιττές: «Ξέρουμε ότι στην πολύ πρώιμη ζωή ο εγκέφαλος δημιουργεί υπερβολικά πολλές συνδέσεις και μετά τις μειώνει. Δεν είμαστε βέβαιοι αν βλέπουμε ακριβώς αυτό στη μελέτη μας, αλλά είναι μια πολύ πιθανή εξήγηση», σημειώνει η Μάουσλι.
Σε κάθε περίπτωση, η παιδική ηλικία είναι η περίοδος όπου συμβαίνουν μερικά από τα σημαντικότερα άλματα μάθησης: Γλώσσα, ομιλία, κίνηση, βασικές δεξιότητες.
Ο εγκέφαλος, έστω και «λιγότερο αποδοτικός» ως δίκτυο, φαίνεται να είναι ρυθμισμένος ακριβώς έτσι ώστε να ευνοεί αυτή την εκρηκτική μάθηση.
Εφηβεία και νεαρή ενηλικίωση: Το μεγάλο «γύρισμα» γύρω στα 9 – και μια μακρά, ευάλωτη φάση
Γύρω στα 9 έτη, περίπου στην αρχή της εφηβείας, η έρευνα εντοπίζει το πρώτο μεγάλο σημείο καμπής.
Ο εγκέφαλος αλλάζει «στρατηγική»: από την υπερ-συνδεσιμότητα της παιδικής ηλικίας, περνά σε μια φάση όπου προτεραιότητα είναι η αποδοτικότητα.
Αυτή η «εφηβική» φάση, όπως την ορίζουν οι ερευνητές, δεν κρατά μόνο λίγα χρόνια. Εκτείνεται περίπου από τα 9 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας των 30. Είναι ένα μεγάλο, παρατεταμένο «παράθυρο» όπου ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναδιοργανώνεται, να βελτιστοποιεί συνδέσεις και να ωριμάζει.
Είναι επίσης η περίοδος όπου είναι αυξημένος ο κίνδυνος για εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Η ψυχολόγος Κέιτι Ίνζελ από το Northwestern University, που μελετά αυτές τις μεταβάσεις, υπογραμμίζει ότι η κοινωνία συχνά βιάζεται να θεωρήσει τους 18χρονους ή 21χρονους «ώριμους» ενήλικες, ενώ ο εγκέφαλός τους βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη: «Υπάρχει όλο και περισσότερη έρευνα που δείχνει ότι ο εγκέφαλος δεν έχει σταθεροποιηθεί πραγματικά πριν τα τέλη των 20s ή ακόμα και τις αρχές των 30s», σημειώνει.
Η αργή αυτή ωρίμανση είναι μάλλον και ένα από τα στοιχεία που μας διαφοροποιούν από τα άλλα ζώα, υπογραμμίζει η Μάουσλι. Μία καμηλοπάρδαλη μπορεί να σταθεί στα πόδια της πολύ λίγο μετά τη γέννηση. Ο άνθρωπος χρειάζεται χρόνια για να αποκτήσει βασικές δεξιότητες, αλλά αυτός ο «χαμένος» χρόνος φαίνεται να μεταφράζεται σε εξαιρετικά περίπλοκα δίκτυα και ικανότητες που άλλα είδη δεν έχουν.
Από περίπου τα 32 έως τα 66 χρόνια, ο εγκέφαλος μπαίνει στην πιο μακρά και σχετικά σταθερή φάση του.
Οι συνολικές ιδιότητες του δικτύου του δεν αλλάζουν απότομα, ούτε υπάρχουν τα «άλματα» που βλέπουμε στην παιδική ηλικία, την εφηβεία ή τα γεράματα.
«Φαίνεται να είναι μια περίοδος σχετικής σταθερότητας», λέει η Μάουσλι: «Ο εγκέφαλος συνεχίζει να αλλάζει, αλλά το μοτίβο αυτών των αλλαγών παραμένει αρκετά σταθερό για πολλά χρόνια».
Αυτή η νευρωνική σταθερότητα αντικατοπτρίζεται και στη συμπεριφορά: Είναι η περίοδος όπου, κατά μέσο όρο, οι άνθρωποι εμφανίζουν πιο σταθερή προσωπικότητα, πιο σταθερές γνωστικές επιδόσεις και λιγότερες απότομες «στροφές» σε συμπεριφορά και ταυτότητα, σε σχέση με την εφηβεία ή τη μεγάλη ηλικία.
Πρώιμο γήρας: Γύρω στα 66, μια νέα στροφή – με θετικά και αρνητικά
Γύρω στα 66 έτη εντοπίζεται ένα νέο σημείο καμπής. Σε αυτό το στάδιο, ο εγκέφαλος αρχίζει να γίνεται πιο ευάλωτος σε παθήσεις που σχετίζονται με την ηλικία – αλλά αυτό δεν σημαίνει μόνο «φθορά».
«Υπάρχει ένας τυπικός, υγιής τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος μεταβάλλεται σε αυτή τη φάση», λέει η Μάουσλι. Δεν μιλάμε μόνο για απώλειες, αλλά και για αναπροσαρμογές.
Η Ίνζελ υπενθυμίζει ότι, ενώ η μνήμη μπορεί να εξασθενεί, εμφανίζονται και θετικά στοιχεία: Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι συχνά είναι πιο σοφοί, έχουν καλύτερη ικανότητα συναισθηματικής ρύθμισης, διαχειρίζονται καλύτερα τις κοινωνικές καταστάσεις και τις συγκρούσεις.
«Κάθε αναπτυξιακό στάδιο έχει τις ανταλλαγές του», λέει. «Κάποιες πτυχές της σκέψης και της συμπεριφοράς ενισχύονται, άλλες υποχωρούν, ανάλογα με το πώς ο εγκέφαλος προσαρμόζεται στο περιβάλλον».
Προχωρημένο γήρας: Μετά τα 83, ο εγκέφαλος «ξαναχαράζει» τις βασικές γραμμές
Από περίπου τα 83 και μετά, οι ερευνητές μιλούν για μια τελευταία φάση – το «late aging». Εδώ ο εγκέφαλος δεν χάνει απλώς συνδέσεις τυχαία. Φαίνεται να αναδομεί το δίκτυο του με τρόπο όπου ορισμένες περιοχές γίνονται πιο «κεντρικές» από άλλες.
Η Μάουσλι το εξηγεί με μια απλή εικόνα: «Φανταστείτε ότι μέχρι χθες είχατε ένα λεωφορείο που σας πήγαινε κατευθείαν στη δουλειά. Μια μέρα η γραμμή καταργείται και πλέον χρειάζεστε δύο λεωφορεία με ανταπόκριση. Ξαφνικά, η στάση της ανταπόκρισης γίνεται πολύ πιο σημαντική από όλες τις υπόλοιπες».
Κάτι παρόμοιο φαίνεται να κάνει και ο εγκέφαλος: Κάποιες περιοχές αναλαμβάνουν πιο «κεντρικό» ρόλο για να αντισταθμίσουν τη γενικότερη μείωση της συνδεσιμότητας. Δεν πρόκειται απλώς για «χαλάρωση», αλλά για αναδιοργάνωση πάνω σε νέα δεδομένα.
Το βασικό μήνυμα της μελέτης είναι ότι η ανάπτυξη του εγκεφάλου δεν σταματά στην εφηβεία ή στα 20.
Ο εγκέφαλος συνεχίζει να μεταμορφώνεται, με διαφορετικό ρυθμό και διαφορετική «λογική» σε κάθε φάση ζωής.
Η ψυχολόγος Ίνζελ τονίζει ότι συχνά μιλάμε για «ανάπτυξη» μόνο για παιδιά και εφήβους, ενώ στην πραγματικότητα και οι αλλαγές της ενήλικης και της τρίτης ηλικίας είναι μορφές ανάπτυξης – όχι μόνο παρακμής.
Ο νευροεπιστήμονας Γιαάκοβ Στερν από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια επισημαίνει ότι το επόμενο βήμα είναι να συνδεθούν αυτές οι μεγάλες εικόνες της δομής του εγκεφάλου με συγκεκριμένες γνωστικές λειτουργίες: Πώς ακριβώς σχετίζονται οι αλλαγές στο δίκτυο του εγκεφάλου με τη μνήμη, την προσοχή, τη δημιουργικότητα, την ικανότητα λήψης αποφάσεων.
Παράλληλα, θυμίζει ότι πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την πορεία του εγκεφάλου είναι στο χέρι μας: Διατροφή, άσκηση, πνευματική δραστηριότητα, κοινωνικές σχέσεις.
«Ο εγκέφαλος αλλάζει με την ηλικία – αυτό το ξέρουμε», λέει. «Το ενδιαφέρον ερώτημα είναι: ποιοι είναι οι παράγοντες που συνδέονται με μια πιο επιτυχημένη, πιο υγιή γήρανση του εγκεφάλου;».
Αν κάτι δείχνει αυτή η έρευνα, είναι ότι δεν υπάρχει μία «τέλεια» μορφή εγκεφάλου που πρέπει να κυνηγάμε.
Υπάρχουν διαφορετικά στάδια, με δικά τους πλεονεκτήματα και αδυναμίες – και ο στόχος είναι να βοηθήσουμε τον εγκέφαλο να κάνει όσο γίνεται καλύτερα τη δουλειά του σε κάθε μία από αυτές τις φάσεις.