Φαντάσου πως μπαίνεις για πρώτη φορά στο σπίτι μιας φίλης και, πριν καν προλάβεις να κοιτάξεις γύρω σου, σου έρχεται μια αδιόρατη αλλά έντονη αίσθηση οικειότητας. Σαν να έχεις βρεθεί εκεί ξανά. Ξέρεις όμως με απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτό δεν μπορεί να έχει συμβεί.
Αυτή η παράξενη στιγμή, σύντομη όσο ένα βλέμμα, είναι το περίφημο déjà vu, μια γαλλική έκφραση που σημαίνει «ήδη το έχω δει». Σαν να σου παίζει το μυαλό ένα μικρό παιχνίδι, διαγράφοντας για λίγο το όριο ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό.
Παρότι το déjà vu μοιάζει μυστήριο ή ακόμη και «μαγικό», είναι απόλυτα φυσιολογικό. Οι περισσότεροι άνθρωποι το έχουν βιώσει, συχνά περισσότερες από μία φορές. Η επιστήμη το ονομάζει «παραμνησία» και αποτελεί αντικείμενο σοβαρής έρευνας στη νευροεπιστήμη και την ψυχολογία.
Σε μια μελέτη 386 ατόμων, το 76% ανέφερε ότι έχει νιώσει κάποια στιγμή στη ζωή του την αίσθηση «το έχω ξαναζήσει», χωρίς όμως αυτό να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Οι πιθανότητες εμφάνισης του déjà vu μειώνονται σε μεγάλες ηλικίες. Στους νέους 18-29 ετών, σχεδόν 9 στους 10 το έχουν βιώσει. Στην ηλικία 30-39 πέφτουμε στους 8 στους 10, ενώ μετά τα 40 το ποσοστό συνεχίζει να μειώνεται σταδιακά μέχρι το 50% στις ηλικίες 60-69. Ένα φαινόμενο που φαίνεται να «αγαπά» τα νεανικά μυαλά, αναφέρει το The Conversation.
Οι επιστήμονες περιγράφουν τρεις διαφορετικούς τύπους déjà vu:
Η αίσθηση ότι έχεις ξαναβρεθεί σε έναν χώρο που βλέπεις για πρώτη φορά. Είναι ακριβώς το παράδειγμα με το οποίο ξεκινήσαμε.
Η εμπειρία ότι επαναλαμβάνεις μια πράξη ή μια σκηνή με απόλυτη λεπτομέρεια. Για παράδειγμα, ενώ αφηγείσαι μια ιστορία από τις διακοπές σου, νιώθεις ότι έχεις ξαναπεί τα ίδια λόγια, με τις ίδιες αντιδράσεις από τους φίλους σου.
Αφορά συνήθως τον λόγο: ακούς κάποιον να λέει κάτι για πρώτη φορά, αλλά έχεις την αίσθηση πως το έχεις ξανακούσει ίσως σε ένα όνειρο ή σε κάποια μακρινή ανάμνηση.
Κι αν όλα αυτά φαίνονται αρκετά, υπάρχει και το αντίθετο: το jamais vu – «ποτέ δεν το έχω δει». Συμβαίνει όταν κάτι απόλυτα γνώριμο μοιάζει ξαφνικά ξένο. Για παράδειγμα, γράφεις τη λέξη «τηλέφωνο» και ξαφνικά σου φαίνεται παράξενη, σαν να την βλέπεις για πρώτη φορά.
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο;
Φαντάσου τον εγκέφαλο σαν έναν υπερυπολογιστή που λαμβάνει, καταγράφει και επεξεργάζεται εκατομμύρια πληροφορίες κάθε δευτερόλεπτο. Μερικές φορές όμως, η διαδικασία αυτή παρουσιάζει μικρές «αστοχίες», δίνοντας την εντύπωση ότι κάτι νέο είναι οικείο. Στη βάση δεδομένων PubMed υπάρχουν πάνω από 800 επιστημονικές δημοσιεύσεις που επιχειρούν να εξηγήσουν αυτό το περίεργο φαινόμενο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν μερικές θεωρίες.
1. Θεωρία της νευρωνικής αποσυγχρονισμού
Για να θυμόμαστε, οι εμπειρίες μας ταξιδεύουν μέσω δύο «σταθμών»: τη βραχυπρόθεσμη και τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Κάποιες φορές, ένα μήνυμα μπορεί να προσπεράσει τη βραχυπρόθεσμη μνήμη και να φτάσει απευθείας στη μακροπρόθεσμη. Ο εγκέφαλος τότε το αντιλαμβάνεται ως κάτι που έχει ξανασυμβεί. Είναι σαν μια μικρή καθυστέρηση στη μετάδοση μεταξύ δύο ομάδων νευρώνων.
2. Θεωρία της κατακερματισμένης μνήμης
Οι μνήμες μας λειτουργούν σαν κομμάτια ενός παζλ. Κάτι στο παρόν μπορεί να ταιριάξει με ένα μικρό θραύσμα μιας παλιάς μνήμης, χωρίς όμως να ενεργοποιεί ολόκληρη την ανάμνηση. Έτσι, νιώθουμε μια περίεργη οικειότητα χωρίς να ξέρουμε από πού προέρχεται.
3. Θεωρία του σφάλματος αναγνώρισης
Το μυαλό απλώς κάνει λάθος και αναγνωρίζει κάτι καινούργιο ως ήδη γνωστό.
4. Επεξεργασία σε παράλληλες διαδρομές
Όταν ο εγκέφαλος επεξεργάζεται δύο πληροφορίες ταυτόχρονα, είναι συνήθως πολύ αποτελεσματικός. Αν όμως μία από αυτές καθυστερήσει να φτάσει, τότε όταν τελικά φτάσει, δίνει την αίσθηση ότι είναι «επανάληψη» μιας ήδη επεξεργασμένης εμπειρίας.
5. Θεωρία της διαιρεμένης προσοχής
Αν την ώρα που συμβαίνει κάτι δεν είμαστε αρκετά συγκεντρωμένοι, το μυαλό μπορεί να «γεμίσει τα κενά» αργότερα με θραύσματα μνήμης, δημιουργώντας φαινομενική οικειότητα.
6. Μη συνηθισμένη ενεργοποίηση νευρωνικών δικτύων
Ο εγκέφαλος αποτελείται από δίκτυα που ανάβουν ανάλογα με το τι κάνουμε. Μερικές φορές ενεργοποιείται λανθασμένα μια περιοχή σχετική με τη μνήμη, γεννώντας την εντύπωση του «το έχω ξαναζήσει».
Παρά τις πολλές θεωρίες, το déjà vu παραμένει μια από τις πιο γοητευτικές και μυστηριώδεις εμπειρίες της ανθρώπινης αντίληψης. Δεν απειλεί την υγεία μας, αλλά μας θυμίζει πόσο περίπλοκο, απρόβλεπτο και απίθανο είναι το ανθρώπινο μυαλό.
Κάθε déjà vu είναι μια μικρή υπενθύμιση ότι ο εγκέφαλός μας δεν είναι απλώς ένας υπολογιστής, αλλά ένα σύστημα γεμάτο θαυμαστές ατέλειες, αυτές ακριβώς που κάνουν την ανθρώπινη εμπειρία μοναδική.