Ανακαλύφθηκε σπάνιο πήλινο αντικείμενο στην αρχαία πόλη της Εφέσου – Το μυστηριώδες λιβανιστήρι με την ελληνοαιγυπτιακή θεότητα
Αρχαιολόγοι που εργάζονται στην αρχαία πόλη της Εφέσου, μία από τις καλύτερα διατηρημένες αρχαιολογικές τοποθεσίες στον κόσμο και μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, αποκάλυψαν ένα σπάνιο, πήλινο θυμιατήρι που φέρει ανάγλυφη παράσταση του ελληνο-αιγυπτίου θεού Σέραπη.
Η ανακάλυψη, που έγινε στην πολυσύχναστη περιοχή των Λουτρών του Λιμανιού, ρίχνει νέο φως στο πολυπολιτισμικό θρησκευτικό τοπίο της μητρόπολης της ρωμαϊκής εποχής και υποδεικνύει την ύπαρξη εμπορικών δικτύων μεγάλης απόστασης που λειτουργούσαν πριν από σχεδόν δύο χιλιετίες.
Το εύρημα ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των συνεχιζόμενων ανασκαφών που διεξάγονται στο πλαίσιο του έργου του τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού «Ατελείωτη Έφεσος: Κληρονομιά για το Μέλλον», το οποίο συνεχίζεται αδιάλειπτα από το 2023.
Η τρέχουσα έρευνα εστιάζει στην Οδό Λιμανιού (Harbor Street), μία μνημειώδη λεωφόρο μήκους 570 μέτρων που κάποτε συνέδεε το κέντρο της πόλης με το μεγάλο λιμάνι της Εφέσου. Κατά μήκος αυτής της λεωφόρου βρίσκονται τα μεγάλα και περίπλοκα σχεδιασμένα Λουτρά του Λιμανιού, ένα αρχιτεκτονικό συγκρότημα που εξυπηρετούσε τόσο ταξιδιώτες όσο και εμπόρους που έφταναν από τη θάλασσα.
Ο καθηγητής Serdar Aybek, συντονιστής του έργου και μέλος ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο Dokuz Eylül, ανακοίνωσε ότι το θυμιατήρι, είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο λόγω της λεπτομερούς απεικόνισης του Σέραπη, μιας θεότητας που σχετίζεται με τη θεραπεία, την αφθονία και την μετά θάνατον ζωή. Ο θεός λατρευόταν σ’ όλη τη Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, ειδικά από κοινότητες μεταναστών από την Αίγυπτο.
Το αντικείμενο, κατασκευασμένο από τερακότα, περιλαμβάνει έναν θάλαμο για την καύση λιβανιού και μια προτομή του Σέραπη που βλέπει μπροστά. Τα χαρακτηριστικά κυματιστά μαλλιά της μορφής, η γενειάδα και το ψηλό στέμμα σε σχήμα μόδιου (καλαθόσχημο στέμμα) επέτρεψαν στους αρχαιολόγους να το αναγνωρίσουν αμέσως. Σύμφωνα με τον Aybek, το ανάγλυφο μοιάζει πολύ με ένα διάσημο άγαλμα που πιστεύεται ότι φιλοτεχνήθηκε από τον φημισμένο αρχαίο καλλιτέχνη Βρύαξη, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι τεχνίτες της Εφέσου αναπαρήγαγαν εμβληματικές εικόνες που κυκλοφορούσαν σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο.
Ενισχύοντας τη σημασία του, μια επιγραφή στην πίσω πλευρά του θυμιατηρίου , ταιριάζει με ένα προγενέστερο παράδειγμα που είχε βρεθεί στα Yamaç Evler (Σπίτια στις Πλαγιές) — πολυτελείς επαύλεις, διακοσμημένες με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Αυτή η σύνδεση μπορεί να υποδηλώνει την παρουσία ενός τοπικού εργαστηρίου που παρήγαγε τυποποιημένα θρησκευτικά αντικείμενα ή την τακτική εμπορία ειδών λατρείας αιγυπτιακής έμπνευσης εντός της πόλης.
Το ιστορικό λιβανιστήρι σύντομα θα προστεθεί στη συλλογή του Μουσείου Εφέσου, το οποίο στεγάζει χιλιάδες αντικείμενα που έχουν ανακαλυφθεί από δεκαετίες έρευνας, τονίζοντας την πλούσια εμπορική, καλλιτεχνική και θρησκευτική κληρονομιά της πόλης.
Η Έφεσος, που βρίσκεται κοντά στο σημερινό Σεβτσούκ στη δυτική Τουρκία, ήταν ένα ακμάζον αστικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Με ρίζες που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού, η πόλη άκμασε υπό ελληνική, ελληνιστική και ρωμαϊκή κυριαρχία.
Στο απόγειό της, η Έφεσος είχε πληθυσμό πάνω από 200.000 κατοίκους, καθιστώντας την μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η στρατηγική της θέση κατά μήκος των θαλάσσιων εμπορικών οδών μετέτρεψε την Έφεσο σε χωνευτήρι πολιτισμών.
Έμποροι από την Αίγυπτο, τη Συρία, την Ελλάδα και τη Βόρεια Αφρική περνούσαν από το λιμάνι της, και η παρουσία τους άφησε ορατά σημάδια στην αρχιτεκτονική, τις επιγραφές και τα θρησκευτικά αντικείμενα της πόλης — όπως το λιβανιστήρι του Σέραπι που ανακαλύφθηκε πρόσφατα.
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά τεκμήρια της διαπολιτισμικής ταυτότητας της αρχαίας Εφέσου, είναι ο Ναός του Σέραπη, μία από τις μεγαλύτερες αρχαίες κατασκευές αφιερωμένες στην αιγυπτιακή θεότητα.
Χτίστηκε τον 2ο αιώνα Κ.Χ. (Κοινής Χρονολογίας) —πιθανότατα με εντολή πλούσιων Αιγύπτιων εμπόρων— και αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη δημοτικότητα της λατρείας του Σέραπη εκτός Αιγύπτου κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική εποχή.
Αν και σήμερα είναι μερικώς κατεστραμμένος, οι τεράστιοι μαρμάρινοι όγκοι και οι ψηλοί κίονες του ναού αποκαλύπτουν το προηγούμενο μεγαλείο του. Οι μελετητές πιστεύουν ότι χρησίμευε όχι μόνο ως θρησκευτικό κέντρο αλλά και ως τόπος συνάθροισης για ξένες εμπορικές κοινότητες που ζούσαν στην Έφεσο.
Η ανακάλυψη του λιβανιστηριού ενισχύει την ιδέα ότι η λατρεία του Σέραπη ήταν βαθιά ενσωματωμένη στην καθημερινή πνευματική ζωή, επεκτεινόμενη πέρα από τους μνημειώδεις ναούς, σε ιδιωτικές κατοικίες και δημόσιες τελετουργίες.
Λουτρά του λιμανιού: Το σημείο εισόδου των ταξιδιωτών στην πόλη
Η περιοχή ανασκαφής όπου βρέθηκε το λιβανιστήρι—γνωστή ως Λουτρά του Λιμανιού (Liman Hamamı)— ήταν ανάμεσα στις πρώτες κατασκευές που έβλεπαν οι επισκέπτες καθώς πλησίαζαν την Έφεσο από τη θάλασσα. Αυτό το τεράστιο συγκρότημα λουτρών-γυμναστηρίου καλύπτει σχεδόν 70.000 τετραγωνικά μέτρα, καθιστώντας το ένα από τα μεγαλύτερα κτίρια της ρωμαϊκής εποχής στην Ανατολία.
Το συγκρότημα περιλάμβανε ζεστούς και κρύους λουτρώνες, τουαλέτες, πισίνες και μια τεράστια αυλή. Τέτοιες εγκαταστάσεις χρησίμευαν ως χώροι πολλαπλών χρήσεων όπου συνυφαίνονταν η υγιεινή, οι επαγγελματικές συναντήσεις και οι κοινωνικές συναθροίσεις. Οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν συχνά μαρμάρινες διακοσμήσεις, χάλκινα αγάλματα και αρχιτεκτονικά θραύσματα, επιβεβαιώνοντας τον περίτεχνο σχεδιασμό και το υψηλό κύρος του κτιρίου.
Η συνεχιζόμενη αποκατάσταση στοχεύει να αποκαλύψει την πλήρη διάταξη των λουτρών και να ανασυνθέσει τον τρόπο με τον οποίο οι ταξιδιώτες βίωναν την πόλη κατά την άφιξή τους. Η ανακάλυψη του λιβανιστηριού του Σέραπη σε αυτό το περιβάλλον μπορεί να υποδηλώνει ότι τα εισαγόμενα θρησκευτικά αντικείμενα έπαιζαν ρόλο σε τελετουργίες εξαγνισμού ή ότι μεταφέρθηκαν από Αιγύπτιους εμπόρους που σύχναζαν στο λιμάνι.
Καθώς οι ανασκαφές συνεχίζονται, η επανειλημμένη ανακάλυψη παρόμοιων τεχνουργημάτων σε διάστημα δεκαετιών υπογραμμίζει το πυκνό δίκτυο εργαστηρίων, εμπορικών συνδέσεων και θρησκευτικών κοινοτήτων της πόλης. Σύμφωνα με τον Aybek, η εύρεση συγκρίσιμων κομματιών από το ίδιο εργαστήριο υποδεικνύει ένα οργανωμένο σύστημα παραγωγής και παραπέμπει στην οικονομική πολυπλοκότητα της Εφέσου.
Το πιο σημαντικό, τέτοια ευρήματα αποκαλύπτουν την παγκόσμια εμβέλεια των αρχαίων πολιτισμών. Αντικείμενα εμπνευσμένα από αιγυπτιακές θεότητες, σκαλισμένα σε εργαστήρια της Ανατολίας και χρησιμοποιημένα από πολυπολιτισμικές κοινότητες, δείχνουν ότι οι θρησκευτικές παραδόσεις ταξίδευαν τόσο ευρέως, όσο και τα μπαχαρικά και τα υφάσματα.