Όταν μεγάλωνα στην δεκαετία των 60, τα Χριστούγεννα πηγαίναμε στην εκκλησία στις 5 το πρωί. Κατά τις 9 που γυρίζαμε τρώγαμε μια βραστή σούπα αρνιού – είχαμε νηστεύσει για μεγάλο διάστημα – και συζητούσαμε για τον χρόνο που πέρασε.
Όταν ήρθα στο Λονδίνο το 1974 κατάλαβα σύντομα ότι τα Χριστούγεννα και η boxing day ήταν διαφορετικές: γιορτές κατανάλωσης, μέθης και ατέλειωτων ωρών μπροστά στην «Χριστουγεννιάτικη» τηλεόραση. Αργότερα μοιάσαμε κι εμείς: η ανταλλαγή δώρων πήγε από την Πρωτοχρονιά στα Χριστούγεννα, το πνευματικό ξύπνημα έγιναν υλιστική μαλθακότητα, ο γιορταστικός εκκλησιασμός υπερκατανάλωση, με τηλεοπτικές σειρές τα τηλεπαιχνίδια να αντικαθιστούν την λειτουργία.
Για να δούμε τι παραμένει από τα Χριστούγεννα, πρέπει να γυρίσουμε στην φιλοσοφία που ανακαλύπτει στην συνταξιοδοτημένη θεολογία και τις παλιές οικογενειακές παραδόσεις την σημασία της γιορτής.
1.Το πρωινό ξύπνημα, ξάφνιασμα και βάσανο αρχικά, μας έδινε μια σπάνια ευκαιρία να δούμε την ανατολή, να χαρούμε την αυγή, να αισθανθούμε σωματικά τι σημαίνει να αρχίζει μια νέα μέρα. Η μεγάλη φιλόσοφος Χάνα Άρεντ θεμελιώνει την «ανθρώπινη κατάσταση» σε ένα απόσπασμα από τον Αυγουστίνο: ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να υπάρχει η αρχή, πλάστηκε για να αρχίζει το καινούργιο. Το ξεκίνημα είναι η μεγαλύτερη ανθρώπινη ιδιότητα – ταυτόσημη με την ελευθερία.
Υπάρχει πάντα η πιθανότητα ότι κάποιος, κάπου, κάποτε, μπορεί να πει, να κάνει ή να προσπαθήσει κάτι που φτιάχνει κάτι νέο. Αυτό είναι “το θαύμα που σώζει τον κόσμο”. Η πιο ένδοξη και περιεκτική έκφρασή αυτής της δυνατότητας, λέει η Άρεντ, είναι τα “χαρμόσυνα νέα” του Ευαγγελίου: «ένα παιδί γεννήθηκε ανάμεσα μας». Αλλά η γέννηση δεν είναι απλά η διαδικασία του τοκετού. Είναι η άφιξη του νεογέννητου στον ιστό των ανθρώπινων σχέσεων: την αγάπη, τη μέριμνα, τη φιλία, τη συνεργασία με τους άλλους, την ευθύνη ή την εξουσία, την επιβολή ή την υποταγή που συντελούν τον ανθρώπινο κόσμο.
Πριν κάθε γέννηση, πριν κάθε σχέση, υπάρχει το δίκτυο του κόσμου. Πριν από το συμβολικό υπάρχει αυτό το άνοιγμα χωρίς το οποίο κανένα σύμβολο δεν μπορεί να επιτελέσει τη συμβολική του λειτουργία: υπάρχει η ύπαρξη από κοινού, υπάρχουν οι άλλοι, υπάρχει ο κόσμος. Δεν μπορώ βέβαια να έχω άμεση πρόσβαση στη συνείδηση του άλλου, ούτε στον πόνο ούτε στην χαρά του. Αλλά είμαι πάντα μαζί με τον άλλο, η ύπαρξή μου είναι μια συνύπαρξη, είμαι εκτεθειμένος στη μοναδικότητα του άλλου και στην ετερότητα.
Καθένας από μας είναι μοναδικός, ένας κόσμος, το σημείο όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται άνθρωποι και συναντήσεις, γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών νοημάτων και αξιών. Κάθε νεογέννητο μπαίνει σ’ αυτό το σύμπαν, το δίκτυο σχέσεων και ταυτόχρονα τις αλλάζει. Η ανθρώπινη δράση, η μοναδική θαυματουργή ικανότητα του ανθρώπου, αναπαράγει το θαύμα της γέννησης. Γι’ αυτό όλοι οι άνθρωποι είναι ανεπανάληπτοι, ο καθένας ένας κόσμος μοναδικός.
2.Σα Χριστούγεννα έχουμε μια διπλή γέννηση θεϊκή και κοσμική. Μια συνηθισμένη ιστορία – η γέννηση ενός παιδιού – γίνεται ιερή καθώς το νεογέννητο μεταμορφώνεται σε θεϊκό ον, που προτιμά τη σχέση με τον υπερβατικό πατέρα παρά με τους γήινους γονείς. Ωστόσο, η γέννηση αποτελεί και μια προειδοποίηση. Γνωρίζουμε ότι η ζωή του παιδιού θα αποτιμηθεί αναδρομικά από το θάνατό του: γεννήθηκε για να πεθάνει.
Τα Χριστούγεννα βάζουν τη γέννηση απέναντι στον θάνατο. Γιατί η γέννηση δημιουργεί την ανθρώπινη ικανότητα για αθανασία κάτι διαφορετικό από την χριστιανική αιωνιότητα. Το αιώνιο ανήκει στο (μετά τον) θάνατο. Η αθανασία προέρχεται από τη δράση των ανθρώπων που θέλουν να αφήσουν το στίγμα τους στον κόσμο. Η αθανασία υπερβαίνει την ατομική ζωή επειδή επιβιώνει στις αναμνήσεις και τις ιστορίες των άλλων.
Όπως η γέννηση φέρνει στον κόσμο ένα ξεχωριστό, νέο διαφορετικό πρόσωπο, έτσι και η δράση δημιουργεί απρόβλεπτους νέους συνδυασμούς και μορφές στον κόσμο. Για να υπάρξει κάτι αληθινό, συναρπαστικό, πραγματικά καινούργιο, πρέπει να να γεννηθεί κάτι ή κάποιος. Η γέννηση και η δράση είναι οι κεντρικές κατηγορίες της πολιτικής σκέψης. Η δράση μας βάζει στον κόσμο σαν μια δεύτερη γέννηση.
3. Η κληρονομιά του Χριστιανισμού ενσωμάτωσε τον απόλυτο Άλλο, αυτό που η πίστη ονομάζει Θεό, στον εαυτό και τον κοινωνικό ιστό. Αυτή είναι η κοσμική σημασία της «κένωσης» του θείου: ο λόγος σάρκα εγενέτο, ο Θεός γινόμενος σάρκα άδειασε τον εαυτό του. Όταν ο Θεός έγινε σάρκα, ο τόπος της υπερβατικότητας, το σημείο του απόλυτου άλλου, άδειασε και άφησε ένα κενό, μια απουσία που σηματοδοτεί κάθε πτυχή της ζωής.
Το υπερβατικό ενσωματώθηκε, έγινε το τριπλό όριο της ύπαρξης: όριο της δράσης (θάνατος), όριο του άλλου ανθρώπου (ανάδυση της ηθικής πρώτα, της πολιτικής μετά), όριο της συνείδησης (η μαύρη τρύπα του ασυνείδητου). Ο εαυτός και η κοινωνία βασίζονται σε μια συστατική διαίρεση, μια μη σύμπτωση του εαυτού με τον εαυτό του. Ο Θεός μπήκε στην ιστορία·αποχωρώντας έγινε το απόλυτο άλλο μέσα μου.
4. Η ζωή ανοίγεται στο μέλλον. Τα σχέδια, τα όνειρα, οι πολιτικές εντάξεις φτιάχνουν το νήμα του μέλλοντος. Αλλά μπορεί να ανατραπούν, να διαλυθούν, μπορεί η ζωή μου να τελειώσει πριν ολοκληρωθούν τα σχέδια μου. Η ζωή και τα έργα μου είναι περατά, η προσωρινότητα αναπόσπαστο μέρος της ύπαρξης. Η περατότητα σημαίνει δύο πράγματα. Να ζεις μαζί, να εξαρτάσαι από τους άλλους και, δεύτερο, να ζεις με την μνήμη θανάτου.
Είμαι περατός γιατί τα σχέδια μου και εγώ ο ίδιος εξαρτώνται από τους άλλους και, δεύτερο, γιατί ο θάνατος μου βρίσκεται μέσα μου με τις δύο έννοιες της εμμένειας: έχει φωλιάσει μέσα μου από την στιγμή της γέννας (immanent) και μπορεί να έρθει κάθε στιγμή (imminent). Δεν υπάρχει μετά, δεν υπάρχει κάτι άλλο, όλα γίνονται ή δεν γίνονται εδώ και τώρα. Η ζωή δεν είναι παρά μια συνεχής πορεία προς τον θάνατο, λέει ο Μάρτιν Χάιντεγγερ. Ο θάνατος μου είναι το μόνο που μου ανήκει αποκλειστικά, δεν θα το μοιραστώ με κανένα, με κάνει μοναδικό και ανεπανάληπτο.
Αλλά όπως έλεγε ο Σίγμουντ Φρόιντ κανείς δεν πιστεύει ότι θα πεθάνει. Στο ασυνείδητο, υπάρχει μια μαύρη τρύπα. Εκεί μπαίνει η μόνη σιγουρη γνώση που έχουμε. Όπως έλεγε ο Sigmund Freud κανείς δεν πιστεύει ότι θα πεθάνει. Στο ασυνείδητο, υπάρχει μια μαύρη τρύπα. Εκεί μπαίνει η μόνη σίγουρη γνώση που έχουμε.
Θυμάμαι στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ότι ξενυχτάγαμε νεκρούς συγγενείς στο σαλόνι του σπιτιού τους, έτσι γινόταν ο τελευταίος αποχαιρετισμός. «Δεν υπήρχε δωμάτιο σε σπίτι στο οποίο δεν πέθανε κάποιος κάποτε», έγραφε ο Walter Benjamin το 1936. Δεν γίνεται πια.
Οι δυτικές κοινωνίες, απωθούν τη γνώση του θανάτου όσο περισσότερο μπορούν. Στη ψυχαναλυτική σκέψη, η αποτυχία, η ευθραυστότητα, η απώλεια αποτελούν κρίσιμο μέρος αυτού που σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
Η αίσθηση της περατότητας και της ευθραυστότητας αποτελούν το θεμέλιο μιας κοσμικής πίστης, που αντίθετα από την θρησκευτική, αναγνωρίζει στην θνητότητα την μεγαλύτερη ανθρώπινη δυνατότητα. Η πίστη αυτή αφιερώνεται σε μια ζωή που θα τελειώσει και αφοσιώνεται σε σχέδια που μπορεί και να αποτύχουν. Τα επίγεια δεν είναι «μάταια», όπως λένε οι θεολόγοι, είναι τα μόνα που μπορούν να κάνουν τον άνθρωπο αθάνατο.
Μόνο αν αναγνωρίσω την περατότητα μου, μόνο όταν θυμάμαι το «πέτυχε όσα μπορείς σήμερα γιατί αύριο μπορεί να μην είσαι εδώ», τα σχέδια μου θα επιβιώσουν στις δράσεις μου και την μνήμη των άλλων. Θα γίνουν σημάδια της αθανασίας που αναδύονται από την θνητότητα μου αλλά την ξεπερνούν.
5. Πριν κάθε γέννηση, πριν κάθε δράση, υπάρχει το δίκτυο του κόσμου: η ύπαρξη από κοινού, οι άλλοι, οι σχέσεις. Υπάρχει η πρώτη άλλη, η μητέρα, (m)other, σύμβολο της ετερότητας, υπάρχουν οι μάγοι, εκπρόσωποι της ύπαρξης ως σχέσης. Είμαι πάντα μαζί με τον άλλο που έρχεται πριν από μένα, η ύπαρξή είναι μια συνύπαρξη, εκτεθειμένος στη μοναδικότητα του άλλου και στην σχέση μας.
Κάθε άνθρωπος είναι ένας μοναδικός κόσμος, το σημείο όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, άνθρωποι και συναντήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών σχέσεων, νοημάτων και αξιών. Κάθε κόσμος ένα σημείο έκστασης, ανοίγματος και απομάκρυνσης, ένα σημείο όπου βρισκόμαστε έξω από τον εαυτό μας, μέσα στην έκθεση και το μοίρασμα με τους άλλους, αθάνατοι στη θνητότητά μας, συμβολικά πεπερασμένοι αλλά φαντασιακά άπειροι.
Τις μέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς γυρίζουμε στην οικογένεια Αναλογιζόμαστε τη χρονιά που πέρασε αλλά και τον χρόνο, την ιστορία, τη χρονικότητα μας. Συναντούμε συγγενείς και φίλους, θυμόμαστε τα πρόσφατα και τα παλιά.
Μαζί με τους άλλους, στις γειτονιές που μεγαλώσαμε και στις οποίες γυρνάμε πάντα όπως και στην απούσα παρουσία αυτών που έφυγαν ας γιορτάσουμε τα Χριστούγεννα.