Μια νέα εποχή διαφάνειας και κατανόησης στην ογκολογική έρευνα υπόσχεται να φέρει ένα καινοτόμο λογισμικό που αναπτύχθηκε στην Ισπανία. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Ναβάρα παρουσίασαν το RNACOREX, ένα εργαλείο ανοιχτού κώδικα που φιλοδοξεί να αποκωδικοποιήσει τα πολύπλοκα και συχνά αόρατα δίκτυα επικοινωνίας στο εσωτερικό των καρκινικών κυττάρων. Το λογισμικό αυτό δεν αρκείται απλώς στο να προβλέπει την εξέλιξη της νόσου, αλλά εξηγεί με σαφήνεια το «γιατί», προσφέροντας στους επιστήμονες έναν ερμηνεύσιμο χάρτη των μοριακών μηχανισμών που καθορίζουν την επιβίωση των ασθενών.
Στο εσωτερικό κάθε κυττάρου, υγιεινού ή καρκινικού, λαμβάνει χώρα μια αδιάκοπη ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ διαφορετικών τύπων μορίων. Πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία παίζουν το αγγελιοφόρο RNA (mRNA) και τα μικρο-RNA (miRNA). Αυτά τα μόρια σχηματίζουν εξαιρετικά περίπλοκα ρυθμιστικά δίκτυα, τα οποία, όταν απορρυθμιστούν, μπορούν να οδηγήσουν στην εμφάνιση και την εξάπλωση κακοηθειών.
Η κατανόηση της αρχιτεκτονικής αυτών των δικτύων αποτελεί κρίσιμη πρόκληση για τη σύγχρονη βιοϊατρική. Ωστόσο, ο εντοπισμός των πραγματικά σημαντικών αλληλεπιδράσεων μέσα στον τεράστιο όγκο βιολογικών δεδομένων μοιάζει με την αναζήτηση ψύλλου στα άχυρα. Μέχρι σήμερα, οι ερευνητές αντιμετώπιζαν το πρόβλημα των «ψευδών σημάτων» και την έλλειψη εργαλείων που να μπορούν να διακρίνουν με ακρίβεια ποιες μοριακές συνομιλίες σχετίζονται άμεσα με την ασθένεια και ποιες είναι απλώς θόρυβος.
Ο Rubén Armañanzas, επικεφαλής του Εργαστηρίου Ψηφιακής Ιατρικής στο Ινστιτούτο Επιστήμης Δεδομένων και Τεχνητής Νοημοσύνης (DATAI) και ένας εκ των κύριων συγγραφέων της μελέτης, επισημαίνει πως η αξιόπιστη χαρτογράφηση αυτών των δικτύων ήταν μέχρι πρότινος εξαιρετικά δύσκολη, ακριβώς λόγω της χαοτικής φύσης των διαθέσιμων δεδομένων.
Εδώ έρχεται να δώσει λύση το RNACOREX. Το νέο λογισμικό σχεδιάστηκε ειδικά για να υπερκεράσει αυτά τα εμπόδια, ενσωματώνοντας πληροφορίες από διεθνείς βιολογικές βάσεις δεδομένων με πραγματικά δεδομένα γονιδιακής έκφρασης. Η καινοτομία του έγκειται στην ικανότητά του να ιεραρχεί τις αλληλεπιδράσεις miRNA-mRNA που έχουν τη μεγαλύτερη βιολογική σημασία, χτίζοντας σταδιακά ολοένα και πιο σύνθετα δίκτυα που λειτουργούν ως πιθανοτικά μοντέλα για τη συμπεριφορά της νόσου.
Το στοιχείο που διαφοροποιεί το RNACOREX από άλλα προηγμένα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης είναι η «ερμηνευσιμότητα». Πολλά σύγχρονα εργαλεία ΑΙ λειτουργούν ως «μαύρα κουτιά»: δίνουν μια πρόβλεψη με μεγάλη ακρίβεια, αλλά αδυνατούν να εξηγήσουν στον ερευνητή ή τον ιατρό πώς κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα. Αντίθετα, το εργαλείο της ισπανικής ερευνητικής ομάδας προσφέρει διαφάνεια.
Ο Aitor Oviedo-Madrid, ερευνητής στο DATAI και πρώτος συγγραφέας της δημοσίευσης στο περιοδικό PLOS Computational Biology, τονίζει πως το λογισμικό πέτυχε ακρίβεια πρόβλεψης επιβίωσης εφάμιλλη με τα πιο εξελιγμένα μοντέλα, παρέχοντας όμως ταυτόχρονα σαφείς εξηγήσεις για τις μοριακές αλληλεπιδράσεις που κρύβονται πίσω από τα αποτελέσματα.
Για να επιβεβαιώσουν την αποτελεσματικότητα του εργαλείου, οι ερευνητές το εφάρμοσαν σε δεδομένα από δεκατρείς διαφορετικούς τύπους καρκίνου, συμπεριλαμβανομένων του καρκίνου του μαστού, του παχέος εντέρου, του πνεύμονα, του στομάχου, του μελανώματος, καθώς και όγκων κεφαλής και τραχήλου. Τα δεδομένα αντλήθηκαν από τη διεθνή κοινοπραξία The Cancer Genome Atlas (TCGA).
Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Το RNACOREX όχι μόνο προέβλεψε με επιτυχία την έκβαση των ασθενών, αλλά ανέδειξε και ρυθμιστικά δίκτυα που συνδέονται με την κλινική εικόνα, εντοπίζοντας μοριακά μοτίβα που είναι κοινά σε πολλούς τύπους όγκων. Αυτή η δυνατότητα ανοίγει νέους δρόμους για την ανακάλυψη διαγνωστικών δεικτών και θεραπευτικών στόχων που μέχρι σήμερα παρέμεναν αφανείς.
Μια από τις σημαντικότερες πτυχές της ανακοίνωσης είναι η διάθεση του λογισμικού ως ανοιχτού κώδικα (open-source). Το RNACOREX είναι ελεύθερα διαθέσιμο μέσω του GitHub και του Python Package Index (PyPI), επιτρέποντας σε εργαστήρια και ερευνητικά ιδρύματα σε όλο τον κόσμο να το ενσωματώσουν άμεσα στις ροές εργασίας τους.
Η κίνηση αυτή αντικατοπτρίζει τη φιλοσοφία της επιστημονικής ομάδας για τον εκδημοκρατισμό της γνώσης. Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη στην γονιδιωματική επιταχύνει τους ρυθμούς της έρευνας, η ανάγκη για εργαλεία που δεν είναι απλώς ισχυρά αλλά και κατανοητά γίνεται επιτακτική. Ο Armañanzas υπογραμμίζει πως το RNACOREX τοποθετείται ως μια λύση που γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ των δεδομένων «omics» (γονιδιωματική, πρωτεωμική κ.λπ.) και της κλινικής βιοϊατρικής πρακτικής.
Οι επόμενοι στόχοι περιλαμβάνουν την ανάλυση βιολογικών μονοπατιών και την προσθήκη νέων επιπέδων μοριακών αλληλεπιδράσεων, φιλοδοξώντας να δημιουργήσουν μοντέλα που θα εξηγούν πληρέστερα τους μηχανισμούς ανάπτυξης και εξέλιξης των όγκων.