Για όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για την εφηβεία και τις σχέσεις των εφήβων με την οικογένεια, το σχολείο, τους φίλους αλλά και την εργασία μίλησε ο Μιχάλης Κατάκης ψυχολόγος παιδιών – εφήβων, συστημικός ψυχοθεραπευτής, στο Zarpa Radio 89,6 και την Ανδρονίκη Κοκοτσάκη.
Η εφηβεία είναι μία μεταβατική περίοδος στην ζωή ενός ανθρώπου από την παιδική ηλικία ως την ενηλικίωση. Χαρακτηρίζεται από μία περίοδο κρίσης αλλά και πρόκλησης ταυτόχρονα για εσωτερική αναζήτηση και επαναπροσδιορισμό της πορείας και των σχέσεων μέσα στην οικογένεια. Το κάθε μέλος έχει τις απόψεις του και καλούνται όλοι αυτοί οι συμμετέχοντες στην εξελικτική διαδικασία της οικογένειας, να τα βάλουν κάτω και να τα βρούν μεταξύ τους.
Υπάρχουν τρία στάδια:
• Η πρώιμη εφηβεία 12 – 14
• Η μέση εφηβεία 14 – 17
• Το τέλος της εφηβείας 17 – 19
Υπάρχει και η μεταεφηβική περίοδο που μοιάζει λίγο με την φοιτητική.
– Ποια θεωρείται η πιο κρίσιμη φάση εφηβείας, αυτή με τις πολλές αλλαγές;
Για την οικονομία του λόγου και του χρόνου θα έλεγα ότι είναι η μέση εφηβεία. Εκεί είναι τα πρώτα ζωντανά ξυπνήματα, τα πρώτα σκιρτήματα σε πολλούς τομείς. Πολλά πράγματα βιώνονται για πρώτη φορά πρωτόγνωρα. Οπότε καλείται η οικογένεια να σταθεί αντάξια της δυσκολίας των βιωμάτων που φέρνει ο έφηβος είτε από το σχολείο είτε από τη παρέα είτε από την κοινωνία. Η προηγούμενη φάση είναι λίγο εισαγωγική και η επόμενη εξαγωγική.
– Πως αλλάζει η σχέση των εφήβων με τους γονείς τους κατά την διάρκεια της εφηβείας. Από επιμελή παιδιά αρχίζουν οι συγκρούσεις;
Η σχέση που δημιουργούμε με τα παιδιά μας ξεκινάει από πολύ νωρίς. Σιγά σιγά χτίζεται με τον καιρό. Οπότε φτάνοντας στην εφηβεία η σχέση αυτή όντας έτσι χτισμένη, δοκιμάζεται σε καινούργιες συνθήκες για όλα τα μέλη της οικογένειας και αναλόγως πώς την έχουμε χτίσει θα την εξελίξουμε και θα την διαχειριστούμε στην πορεία. Το ότι προκαλούνται αλλαγές απότομες και δυσβάστακτες και ανισοβαρείς ναι, είναι μέσα στο πρόγραμμα. Ξέρουμε τι ακολουθεί και το διαχειριζόμαστε ανάλογα.
– Ποιοι είναι οι πιο συχνοί λόγοι συγκρούσεων ανάμεσα σε εφήβους και γονείς;
Δύο είναι τα δίπολα σε αυτή την συγκρουσιακή σχέση. Από την μία είναι η υπερβολική άσκηση ελέγχου από τους γονείς στο ένα άκρο, που δεν θέλει το παιδί τους να πάθει τίποτα, να το προσέχουν, να μην του λείψει τίποτα, να μην συμβεί τίποτα δυσάρεστο στη ζωή του και από την άλλη μεριά ο ελλιπής έλεγχος. Είναι τελείως αδιάφοροι, του έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη, τον αφήνουν να ξενυχτάει, να γυρίζει πρωί. Αυτά τα δύο δίπολα φτάνουν ή στην υποτίμηση ή στην υπερτίμηση. Εμείς ψάχνουμε να βρούμε την χρυσή τομή. Κάθε φορά που προκαλεί ένας έφηβος, περιμένει μια αντίδραση. Προκαλούν για να μας δοκιμάσουν. Να δουν πόσο σωστός είσαι, πόσο με πιάνεις και αντέχεις τις δυσκολίες που σου προτάσσω. Οπότε όταν τσακώνεται ο έφηβος υπερασπίζεται τον εαυτό του και το δικαίωμα του στο μεγάλωμα. Δεν έχει κάτι με τους γονείς του προσωπικό. Δεν θέλει να μας στενοχωρήσει ούτε να μας πικράνει.
-Ο μεγάλος προβληματισμός των γονέων είναι, κατά πόσο θα έπρεπε να τους έχουμε εμπιστοσύνη;
Είπαμε ότι η σχέση αυτή χτίζεται και δομείται από νωρίς. Άρα αυτό ξεκινάει από εμάς. Εάν δεν έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας πως θα την μεταδώσουμε στο παιδί μας. Ή η υπερπροστασία ή η απόλυτη αδιαφορία
– Πως μπορούν από την μεριά τους οι γονείς να στηρίξουν έναν έφηβο που ζητά ανεξαρτησία χωρίς να διαταραχθεί η σχέση τους. Μπορεί να επιτευχθεί;
Όλα μπορεί να γίνουν στην εφηβεία. Η εφηβεία είναι μια μαγική περίοδος όπου ερχόμαστε αντιμέτωποι με πλευρές του εαυτού μας και προσωπικά και με τα παιδιά μας (που δεν είχαμε την ευκαιρία ή την δυνατότητα να τις γνωρίσουμε υπό άλλες συνθήκες). Γιαυτό η εφηβεία είναι μια μεγάλη πρόκληση από πολλές απόψεις.
Οι γονείς που χρειάζεται να στηρίξουν τα παιδιά τους καλό θα ήταν να δημιουργήσουν μια σχέση ισοτιμίας και όχι μια σχέση αφέντη – δούλου.
Ή εγώ τα ξέρω όλα ή εσύ δεν ξέρεις τίποτα. Η σχέση ισοτιμίας βασίζεται στον σεβασμό. Αυτό παλεύουμε να εδραιώσουμε και να διαδώσουμε. Οι γονείς χρειάζεται να μιλάνε όχι από την θέση εξουσίας αλλά από την θέση ενός καλού ακροατή.
Με ενσυναίσθηση, όσο μπορεί να καταλάβει από το ρόλο του γονέα, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο έφηβος. Με τις δυσκολίες που έρχεται αντιμέτωπος καθημερινά, είτε μαθησιακά είτε στην ομάδα που ανήκει , είτε στο σχολείο με τους καθηγητές. Θωράκιση χρειάζεται όλο αυτό. Να στρέψει ο γονέας τα βλέμματα προς τα μέσα του, για να μάθει και αυτός από την εφηβεία και όχι μόνο να μαθαίνει πράγματα στον έφηβο. Η σχέση πρέπει να είναι αμφίδρομη.
– Ο έφηβος εμπιστεύεται τον πατέρα ή την μητέρα; Με ποιόν υπάρχουν περισσότερες συγκρούσεις;
Κυρίως εμπιστεύονται τους φίλους τους. Η εμπιστοσύνη δεν είναι η πρωτεύουσα λέξη για αυτή την περίοδο ζωής τους. Εμπιστοσύνη υπάρχει πάντα , απλά πρέπει οι γονείς να την μεταδώσουν με τέτοιο τρόπο ώστε να την ενστερνιστεί και να την καταλάβει ο έφηβος.
Από την μία έχουμε τη μαμά που διαχρονικά και πολιτισμικά είναι φροντιστική με το νοιάξιμο της και την τρυφεράδα της. Είναι δοτική χωρίς όρια. Και από την άλλη είναι ο πατέρας, η ειρηνευτική δύναμη. Είναι αυτός που βάζει τα όρια, είναι αυτός που διδάσκει πολλές φορές την υπευθυνότητα, την πειθαρχία, τον δυναμισμό.
Αυτοί οι δύο ρόλοι, οι δύο άνθρωποι αποτελούν το ιδανικό ζευγάρι και ως ιδανική συμπληρωματικότητα μπορούν να κάνουν το καλύτερο για τα παιδιά τους. Αρκεί να δίνει χώρο ο ένας στον άλλον και καμιά φορά όταν χρειάζεται να ακούσει η μαμά τον μπαμπά ή το αντίστροφο να είναι πρόθυμοι και ευδιάθετοι να το κάνουν.
Να μην μπαίνουν σε κανενός είδους διαξιφισμούς είτε αντιπαλότητες είτε εντάσεις. Να υπάρχει μία σχέση αλληλοσυμπλήρωσης.
– Ένα διαζύγιο πόσο επηρεάζει την ψυχολογία ενός εφήβου;
Είναι μια πολύ δυσάρεστη εξέλιξη όταν συμβαίνει. Γιατί είναι μια μετάβαση μέσα στην ήδη συμβαίνουσα μετάβαση. Είναι δύσκολο. Εάν όμως αυτό το ζήτημα ανοιχτεί, μοιραστεί, συζητηθεί χωρίς κανείς να κατηγορηθεί για το γεγονός του διαζυγίου, τότε όλα τα μέρη απενεχοποιούνται.
Η ζωή συνεχίζεται και τα μέλη της οικογένειας δυναμώνουν. Στο τέλος το διαζύγιο έρχεται σαν λύτρωση. Το δύσκολο κομμάτι είναι πριν το διαζύγιο, όπου κάτι φαίνεται ότι δεν πάει καλά και αυτό αντανακλά στην συμπεριφορά και των ενήλικων αλλά και των παιδιών που βιώνουν μια τέτοια κατάσταση.
– Ποιό ρόλο παίζουν οι εκπαιδευτικοί στην συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη των εφήβων μαθητών;
Το σχολείο είναι ένας καθοριστικός τόπος διαμόρφωσης του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του και παίζει καίριο λόγο στην εξέλιξη του. Είναι πολλά τα στοιχήματα και μεγάλα που βάζουν οι εκπαιδευτικοί με τους εαυτούς τους πρώτα και μετά με τα παιδιά. Οπότε κομβικός ρόλος και σε αυτό το πλαίσιο έχει να κάνει και ο ίδιος ο εκπαιδευτικός. Η δουλειά που έχει κάνει με τον εαυτό του.
Μπορεί να έχει το πτυχίο του, μπορεί να έχει το μεταπτυχιακό του, τις γνώσεις και την εμπειρία του, αλλά εάν ο ίδιος μέσα του δεν νιώθει επαρκής σαν άνθρωπος, μια σταδιοδρομία σε μια δουλειά δεν θα τον βοηθήσει. Εάν βέβαια ο ίδιος έχει δικά του παιδιά και το περάσει βιωματικά, ακόμα καλύτερα.
Αρκεί να είναι με τον σωστό τρόπο και ενταγμένα στο ίδιο πλαίσιο. Η προσωπική ανάπτυξη του εκπαιδευτικού βοηθά και δυναμώνει την ανάπτυξη του εφήβου, όταν οι εκπαιδευτικοί λειτουργούν σαν πρότυπα, σαν παραδείγματα. Με θετικό το πρόσημο και όχι αρνητικό .
– Η αποτυχία ή η επιτυχία των εφήβων στο σχολείο πώς αντανακλάται στη ψυχολογία τους ;
Δεν είμαι σίγουρος εάν οι έφηβοι γνωρίζουν τι είναι επιτυχία ή αποτυχία. Το πως έχουν στο μυαλό τους οι έφηβοι την έννοια της αποτυχίας ή επιτυχίας , έχει να κάνει με το πως τους έχει περάσει ο γονιός . Τι θεωρούν οι γονείς επιτυχία και κατ επέκταση θεωρεί και ο έφηβος.
Οπότε σε αυτή τη περίοδο ο έφηβος είναι σε φάση ψαξίματος, αναζήτησης του τι είναι ευτυχία ή αποτυχία. Γιαυτό δοκιμάζεται γιαυτό είναι διατεθειμένος να ρισκάρει και να αποτύχει. Για να έχει μια προσωπική και ολοκληρωμένη εικόνα.
Πέρα από το νοητικό δυναμικό που κουβαλάει κάθε άνθρωπος μαζί του, ένας σημαντικός παράγοντας για να ευοδωθεί όλη αυτή η προσπάθεια είναι και το σχεσιακό κομμάτι. Τι σχέση έχει με τον εαυτό το , με τους γονείς του , τους φίλους του, τους καθηγητές του.
Όλες αυτές οι ομάδες ανθρώπων είναι σημαντικές και παίζουν το ρόλο τους ώστε όλο αυτό το γνωστικό και της ευδίας να ευοδωθεί. Δηλαδή εάν τα πάω καλά με τους γύρω μου , σίγουρα θα επιτύχω σε πολλούς τομείς. Το θέμα είναι να τα βρω με τους γύρω μου, αλλά πρώτα από όλα με τον εαυτό μου κα τους πολύ κοντινούς μου.
– Αναφέρετε πολύ συχνά τη φράση “να τα βρω με τον εαυτό μου”, πόσο πολύ σημαντικό είναι αυτό και πως μπορεί να το καταφέρει ο έφηβος;
Είναι σε μια διαρκή πορεία αναζήτησης. Δοκιμάζοντας, ρισκάροντας, παίρνοντας και κάποιες ριψοκίνδυνες αποφάσεις στις συμπεριφορές καμιά φορά, έχοντας ασυνείδητα και την εμπιστοσύνη των γονιών του ( ότι καλά κάνει, ας φάει και τα μούτρα του, έτσι είναι η ζωή). Εμείς είμαστε εδώ ότι χρειαστείς να στηρίξουμε.
– Μήπως αυτή η υπερβολική εμπιστοσύνη που έχουμε στα παιδιά και αυτό το απελευθερωτικό πνεύμα, μπορεί να λειτουργήσει και ως boomerang για τους εφήβους με αντίθετα αποτελέσματα;
Αν τους έχουμε μεγαλώσει με σωστές αρχές και αξίες, η καθημερινότητα τους να διαποτίζεται από ζεστασιά , από όμορφα λόγια, από γλυκύτητα, από αγκαλιές, από συντροφικότητα από ευγενή συναισθήματα, αυτά είναι η καλύτερη ασπίδα απέναντι σε όλα τα “κακά” που θα συναντήσουν στην ζωή τους. Θα το πάω και ένα βήμα παραπέρα, «εγώ έκανα ότι έκανα μαζί σας». Όταν σας δίνονται ευκαιρίες να δοκιμάζεστε και να μετριέστε και με τα κακά παιδιά. Αυτά που οι άλλοι τα αποφεύγουν . Είναι μεγάλο δώρο για την μετέπειτα ζωή σας.
– Όσο αφορά το bulling άγριες συγκρούσεις βλέπουμε στα social . Πως μπορεί το σχολείο να βοηθήσει σε αυτό
Το σχολείο υπηρετεί μια λειτουργία μαθησιακή κυρίως και οι καθηγητές που το απαρτίζουν, έχουν την έγνοια να βγάλουν την ύλη. Οπότε αφιερώνουν πολύ χρόνο να βγει η ύλη. Άπαξ και βγει, να επενδύσουν στη δημιουργία ενός θετικού κλίματος αποδοχής, ένταξης και συμπερίληψης μέσα στην τάξη όλων των μαθητών. Αυτό απαιτεί χρόνο , ψυχική συμμετοχή, επένδυση χρονική και συναισθηματική.
– Σχέσεις εφήβων με τους συνομηλίκους τους. Γιατί οι συνομήλικοι πολλές φορές ακούνε του συνομηλίκους τους, από ότι τους γονείς τους;
Γιατί πολύ απλά μιλάνε την ίδια γλώσσα.
Η μετάβαση από την οικογένεια σε ένα λιγότερο ασφαλές περιβάλλον που είναι το άνοιγμα στην κοινωνία , στην κοινότητα, χρειάζεται να γίνεται σταδιακά και ένας ασφαλής τρόπος καταφυγίου και μοιράσματος των προβλημάτων, των ανησυχιών, της έγνοιας που έχει ένας έφηβος, είναι η παρέα των συνομήλικων.
Μιλάνε την ίδια γλώσσα, έχουν τους ίδιους προβληματισμούς, τις ίδιες ανησυχίες. Βιώνουν τα ίδια πράγματα εξωτερικά και εσωτερικά , οπότε είναι ένας κοινός τόπος να εκτεθούνε και να νιώσουν και ασφαλείς ταυτόχρονα.
– Πως αντιμετωπίζουν οι έφηβοι τις πρώτες ρομαντικές σχέσεις τους
Με απόσταση και πολύ τρόμο θα έλεγα. Για την εφηβεία ο έρωτας είναι μια μεγάλη υπόθεση. Σημαίνει το ξύπνημα του ερωτικού ενστίκτου. Ονειρεύονται έναν ιδανικό έρωτα , απαλλαγμένο από το σαρκικό στοιχείο. Δεν έχει ακόμα ξυπνήσει το σαρκικό στοιχείο.
Όμως η αδεξιότητα, η δειλία, η έλλειψη της εμπειρίας που διακρίνει την εφηβεία, φανερώνει το άγχος και τον τρόμο που βιώνουν ταυτόχρονα. Είναι λίγο πιο αποτραβηγμένοι κ αναπτύσσουν τρυφερότητα με τους φίλους και τις φίλες, εκεί που αισθάνονται ασφαλείς.
Υπάρχουν βέβαια και κάποια πρόωρα δείγματα σεξουαλικής επαφής, αλλά καλό θα ήταν να μείνουν στη φάση της δοκιμής και όχι της πραγματοποίησης. Καθότι το σώμα, τα νεύρα, ο εγκέφαλος δεν είναι σε πλήρη λειτουργία. Και όσο να ναι οι αισθήσεις είναι λίγο ημιτελείς.
– Ο ρόλος των social media.
Είναι κρίσιμος όσο και αμφιλεγόμενος στις μέρες μας ο ρόλος των social. Από την μια είναι ένα μέσο σύνδεσης και δίνει ένα αίσθημα του ανήκειν σε μια ομάδα συνομήλικων που μπορούν να μοιραστούνε, να δούνε, να ενημερωθούν.
Aπό την άλλη ελλοχεύει ο κίνδυνος εθισμού και η δημιουργία ψευδαισθήσεων για τον αληθινό κόσμο που ζουν, με αποτέλεσμα να υπάρχουν κάποιες σχετικά ανώδυνες επιπτώσεις στη ψυχική υγεία.
Μια ελαφριά έως ελέγξιμη εξάρτηση όταν δεν υπάρχει οριοθέτηση. Η οριοθέτηση χρειάζεται να γίνεται από τους γονείς, το οποίο προϋποθέτει και ένα κλίμα εμπιστοσύνης και στον έφηβο.
Όταν δεν υπάρχει έλεγχος σε ένα τέτοιο κρίσιμο σημείο όπως είναι η έκθεση στις οθόνες, νομίζω ότι μετά είναι μη αναστρέψιμη η κατάσταση , όχι μόνο για να ξεφύγει ο έφηβος και να εθιστεί περισσότερο , απλώς να ακουστεί η φωνή του μπαμπά και της μαμάς που πάντα έχουν να πουν κάτι για το συμφέρον του.
– Αν μπορούσατε να δώσετε μια συμβουλή στους γονείς για τις συγκρούσεις που αντιμετωπίζουν από αλλαγές που βιώνει ο έφηβος τι θα τους λέγατε ;
Να θυμούνται πρώτα από όλα ότι η εφηβεία είναι μια ευκαιρία να διαπραγματευτούν την δική τους αλλαγή με αφορμή τον ερχομό της εφηβείας. Να δώσουν περισσότερη έμφαση στην αλλαγή του εαυτού τους παρά του εφήβου. Ο έφηβος είναι εκεί για να δώσει το εναρκτήριο λάκτισμα. Αν το πάρει ο γονέας, καλό.
Οπότε ο γονέας προσαρμόζεται στον έφηβο και όχι ο έφηβος στον γονέα. Να προσπαθήσουν να ακούσουν τα μηνύματα που στέλνει ο έφηβος. Να προσπαθήσουν να τον κατανοήσουν, να τον καταλάβουν και όχι να απαντήσουν κάνοντας κήρυγμα. Ούτε τον κατηγορούν, ούτε τον ειρωνεύονται. Πρώτα κατανοούμε και μετά δίνουμε τις απαντήσεις.
Η ουσιαστική επικοινωνία πέρα από την ανταλλαγή μηνυμάτων στο κομμάτι που δεν διατυπώνεται. Το μη λεκτικό είναι και το ουσιαστικό. Εμπεριέχει μια σχέση ισοτιμίας και εμπιστοσύνης. Να μπορεί ο έφηβος να μιλήσει, να συζητήσει χωρίς φόβο ειρωνείας ή κηρύγματος. Να μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά του και να τα μοιράζεται με τους γονείς.
Για παράδειγμα εάν ο έφηβος έχει βάλει δυνατά τη μουσική. O γονέας πηγαίνει στο δωμάτιο και χτυπάει την πόρτα. Να αντιληφθεί ο έφηβος την παρουσία του, εάν σε δει και δεν χαμηλώσει τη μουσική, θα του πούμε: Στεναχωριέμαι που δεν με λαμβάνεις υπόψη σου. Θα ήθελα και γω να ξεκουραστώ όχι μόνο εσύ.
Δίνουμε χρόνο και κρατάμε αποστάσεις πάντα. Δεν λειτουργούμε ποτέ εν θερμό.
Χρειάζεται και λίγο να τσιλάρουμε !! (έτσι για να μιλήσουμε και στην γλώσσα των εφήβων).